पं. गोपीनाथ कविराज

पं. गोपीनाथ कविराज :
महान दार्शनिक, विचारवंत, साधक

या लेखमालेतील प्रथम भाग – येथे पहा. 

या लेखमालेतील द्वितीय भाग – येथे पहा. 

पंडितजींना त्यांचे गुरु श्री विशुद्धानंद परमहंस (बाबा) यांचे अनन्य शिष्यत्व प्राप्त झालेले होते. संपूर्ण भारतीय दर्शन शास्त्रातील अत्यंत महान अभ्यासक म्हणून पंडितजींकडे पाहिले जाते. अगदी असं म्हणतात की ज्या कोणाला अध्यात्म आणि तत्त्वज्ञान या विषयांचा सखोल अभ्यास करावयाचा असेल त्याने इतर कोणत्याही ग्रंथांच्या मागे न लागता फक्त पंडितजींची ग्रंथसंपदा अभ्यासली तरी पुरेसे होते. पंडितजी म्हणजे एक चालता बोलता ज्ञानकोशच म्हणावा लागेल. पंडितजी म्हणजे जणू काही एखादी चालती बोलती संस्थाच होते. षड्दर्शन शास्त्रांपैकी एकूण एक शास्त्रांवर त्यांचे अनन्यसाधारण प्रभुत्व होते. वेदांत, न्याय, वैशेषिक, सांख्य, योग, बुद्धिझम, जैनीझम, शैवपंथ, शाक्तपंथ, वैष्णव, आगम आणि तंत्रशास्त्र या एकूण एक विषयांत त्यांनी प्रभुत्व संपादन केलेले होते. जयपुर येथील महाराजा कॉलेजमधील आपल्या वास्तव्यात तत्त्वज्ञानाच्या त्यांच्या गाढ व्यासंगाचा पाया रचला गेला.

वयाच्या अवघ्या २३ व्या वर्षी काशी येथील शासकीय संस्कृत विश्वविद्यालयात प्रवेश घेतलेल्या पंडितजींनी त्यांच्या जीवनाच्या शेवटच्या श्वासापर्यंत संस्कृत भाषेसंबंधी आणि संस्कृती संवर्धक आपल्या प्रतिभाशाली कार्यामुळे लौकिक मिळवला. १९१४ ते १९२० या सरस्वती भवन संस्थेतल्या आपल्या कार्यकाळात त्यांच्या उपजत अभ्यासू वृत्तीला घुमारे फुटले. शब्दशः अनेक विषयांवर त्यांनी प्रभुत्व संपादन केले. तत्त्वज्ञानाच्या प्रांतातील षड्दर्शन शास्त्रांव्यतिरिक्त इतरही नास्तिक आणि आस्तिक दर्शनशास्त्रे यांच्या अभ्यासासोबतच धर्मशास्त्रे, तंत्रशास्त्रे, भौतिकशास्त्रे, आगमशास्त्रे, पांचरात्र वगैरे अनेक विषयांमध्ये त्यांचा सखोल अभ्यास झाला. या सर्व प्रतिभाशाली अभ्यासाची प्रभा दूर दूरपर्यंत पसरली. त्याची दखल घेऊन भारत सरकारने त्यांचा महामहोपाध्याय या पदवीने ४ जून १९३५ रोजी गौरव केला.

१९३७ नंतरच्या आपल्या सेवानिवृत्तीनंतरच्या उर्वरित आयुष्यात त्यांचा कल तत्त्वज्ञान आणि त्यातही विशेष करून योग, शैव आणि तंत्रशास्त्र या विषयांवर अधिक केंद्रीत झाले. तंत्रशास्त्रातील त्यांच्या अभ्यासाची खोली आणि व्याप्ती इतकी विशाल होती की त्यांनी याच तांत्रिक शाखेतील लिहिलेल्या तंत्रशास्त्र वाङ्ग्मयमें शाक्त दृष्टी या नावाच्या शोध प्रबंधाला १९६४ सालचा भारत सरकारच्या राष्ट्रीय साहित्य अकादमीचा सर्वोच्च राष्ट्रीय साहित्य अकादमी पुरस्काराचा गौरव प्राप्त झाला.

मात्र या अध्यात्मिक प्रवासाची सुरुवात १९१४ पासूनच झाली होती. नंतरच्या या काळातच त्यांनी प्रत्यक्ष अनुभूती मिळविण्यासाठीच्या आपल्या प्रामाणिक प्रयत्नांचा एक अविभाज्य भाग म्हणून विविध प्रकारच्या साधना मार्गातील अनेकानेक सिद्ध साधू, संत, महात्मे, साधक यांच्या प्रत्यक्ष भेटी घेऊन त्यांच्या उपासना पद्धती, त्यांच्या आचार पद्धती, त्यांचे त्यामागील तत्त्वज्ञान हे सर्व समजून घेतले. हे सर्व करतांना जात-पंथ-धर्म-लिंग-वय वगैरे भेदभावांच्या पलिकडे जाऊन फक्त आणि फक्त एक अत्यंत प्रामाणिक अभ्यासक एवढीच त्यांची ओळख होती. त्यांच्या या स्वच्छ आणि प्रामाणिक व विशाल दृष्टिकोनाच्या भूमिकेमुळेच भारतीय संस्कृती मधल्या अनेक उत्तुंग कोटीच्या अध्यात्मिक व्यक्तिमत्त्वांशी त्यांचा मुक्त संवाद होऊ शकला.

पंडितजींनी साधना मार्गातल्या ज्या ज्येष्ठ आणि श्रेष्ठ, सिद्ध साधकांशी प्रत्यक्ष संबंध स्थापन करून संवाद साधला. काही साधकांशी त्यांची जीवनशैली -साधनाप्रणाली, त्यांच्या प्राप्त सिद्धी यांविषयी उपलब्ध माहितीनुसार त्यांच्या पश्चात जाणून घेऊन अभ्यास केला. त्यापैकी काही मोजक्या नावांचा उल्लेखही आश्र्चर्य वाटण्यासारखा आहे.

१९०२ मधील आपल्या विद्यार्थी दशेपासून सुरू झालेली ही त्यांची सत्संग यात्रा जीवनाच्या उत्तरार्धापर्यंत अखंड चालूच होती. यामध्ये आश्र्चर्यजनक गोष्ट अशी की, १९०२ पासून जीवन उत्तरार्धापर्यंत झालेल्या साधूभेटींचा साद्यंत वृत्तांत, कोणाला कधी कोठे कसे भेटले, भेटीत झालेली प्रश्र्नोत्तरे, त्यांच्या साधना प्रणाली, साधनेतील त्यांची तयारी, त्यांच्याकडून मिळालेले मार्गदर्शन, प्राप्त केलेले ज्ञान वगैरे गोष्टी खडानखडा त्यांना संगतवार आठवत असत. अलौकिक स्मरणशक्तीची दैवजात देणगीच त्यांना लाभली होती.

त्यामुळेच त्यांची उत्तरोत्तर प्रगती एका प्रामाणिक संशोधकाकडून दैवी वरदानप्राप्त उपासकाकडे, तेथून एका सत्यान्वेषी द्रष्ट्याकडे आणि शेवटी एका महान अध्यात्मिक मार्गदर्शकाकडे होत गेली. पंडितजींच्या या प्रामाणिक आणि आर्त भावनेचे फळ म्हणूनच त्यांना अध्यात्माच्या जगातील उत्तुंग व्यक्तिमत्त्व असलेल्या योगीराज विशुद्धानंद परमहंस यांचे शिष्यत्व मिळण्याचे भाग्य १९१८ साली प्राप्त झाले. २१ जानेवारी १९१८ या दिवशी परमहंस स्वामींनी पंडीतजींना दीक्षा देऊन कृतार्थ केले. इथून पुढे पंडितजींची वाटचाल अध्यात्म मार्गातील स्वानुभूतीच्या प्रांतात अत्यंत वेगाने होऊ लागली. शब्दशः अनेक शास्त्रांवर प्रभुत्व असणाऱ्या एका महान परंतु तितक्याच अभिमानशून्य साधकाची ही वाटचाल असल्याने आणि सोबत त्यांच्या विनम्रतेने आणि सेवाभावाने प्रसन्न झालेल्या गुरूंच्या आशीर्वादाने अध्यात्माच्या जगातील त्यांच्या प्रगतीची दिशा सदैव अखंड आणि उत्तुंगच राहिली. दैववशात १९३७ मध्ये त्यांच्या परम श्रद्धेय गुरु विशुद्धानंद परमहंस यांचे देहावसान झाले. त्याच वर्षी पंडितजींनी स्वेच्छा निवृत्ती घेऊन आपले सर्व लक्ष आध्यात्मिक कार्याकडे केंद्रित केले. शासकीय नोकरीतून निवृती ही एक व्यवहारिक गोष्ट होती. प्रत्यक्षात पंडितजींनी पूर्वीपेक्षा अधिक जोमाने स्वतःला आध्यात्मिक कार्यात झोकून दिले. खऱ्या अर्थाने हे त्यांचे निवृती जीवन नव्हतेच तर ते अध्यात्मप्रवण जीवन अत्यंत उभारीने जगत होते. गुरुजींच्या वाराणसीच्या आश्रमाची संपूर्ण जबाबदारी त्यांनी स्विकारली.

अध्यात्म, योग, तंत्रशास्त्र यांमध्ये कमालीचे यशस्वी झालेल्या पंडितजींच्या ज्ञान आणि अनुभवाचा लाभ समाजाला व्हावा म्हणून उत्तर प्रदेश राज्यपालांनी त्यांना व्यक्तिगत विनंती करून नुकत्याच स्थापन केलेल्या वाराणसी संस्कृत विश्र्व विद्यालयाच्या तंत्र-योग विभागाच्या तंत्र-योग संशोधन निदेशकाची अत्यंत महत्त्वाची जबाबदारी १९६४ मध्ये सोपविली. १९६४ ते १९६९ या पाच वर्षाच्या काळात कामाच्या अतिश्रमांनी त्यांची तब्येत दिवसेंदिवस खालावत गेली. त्यामुळे १९६९ मध्ये त्यांना या जबाबदारीतून मुक्त व्हावे लागले. पुढे प्रकृती आणि मन:स्वास्थ्यासाठी व उर्वरित काळ पूर्णपणे साधनेला वाहून घेण्यासाठी ते भदैनी येथील मॉं आनंदमयी यांच्या आश्रमात जाऊन राहिले. थेट जीवनाच्या अखेरपर्यंत.

जन्माला येण्यापूर्वीच पितृछायेला वंचित झालेले हे बालक त्यानंतरच्या बाल वयात केवळ उदरभरण आणि प्राथमिक शिक्षण यासाठी अक्षरशः या घरून त्या घरी असे कधी वडिलांच्या मामांकडे तर कधी स्वतःच्या मामांकडे असे ऐन बाल वयात व विद्यार्थी दशेत वयाच्या अठराव्या वर्षापर्यंत अस्थिर होते. दान्या, धामराई, कांठालिया या आपल्या पितृ – मातृभूमीत आता पुढे आपल्या चरितार्थासाठी काही संधी नाही आणि सोयही नाही हे लक्षात घेऊन आत्मविश्वास आणि दैवविश्र्वासावर जन्मभूमीपासून १५०० किमी दूर असलेल्या जयपूर कॉलेजमध्ये गेले. शब्दशः चारही बाजूंना कोणताही आधार आणि आशेचा किरण नसताना ते फक्त विद्येच्या ओढीने तिथे गेले. पण म्हणतात ना की, इच्छाशक्ती बलवान असेल तर नियतीसुद्धा मदत करते. त्याप्रमाणे कालक्रमाने त्यांना कधी त्यांच्या दिवंगत वडिलांचे मित्र, तर कधी बंगाल भूमीतील काही सज्जन मंडळी, कधी कोणी शिक्षक, तर कधी कोणी मित्र आश्रयदाता बनून पुढे येत राहिले. केवळ दोन वेळच्या अन्नावारी आणि मिळालेल्या दोन घासांच्या उपकारांची परतफेड करण्याच्या बुद्धीने त्यांना दिलेल्या सेवेच्या मोबदल्यात हळूहळू पंडितजी आपल्या ध्येयाकडे वाटचाल करीत राहिले. अक्षरशः भुकेला कोंडा आणि निजेला धोंडा अशी परिस्थिती असतानाच्या काळातही त्यांनी आपल्या नियमित शिक्षणाव्यतिरिक्त तत्त्वज्ञानाच्या प्रांतात नजरेत भरण्याएवढी मजल गाठली. त्यांच्यातला हा विद्येचा स्फुल्लिंग पाहून त्यांच्या आजूबाजूच्या परिसरातील अनेक ज्येष्ठ आणि श्रेष्ठ मंडळींना त्यांच्याबद्दल नितांत आदर आणि आपलेपणाची भावना निर्माण होत गेली. तसतसे त्यांच्या उदरभरणाची आणि निवासाची हस्ते परहस्ते सोयही होत गेली. मात्र या व्यावहारिक अडचणींचा कधीही कसल्याच प्रकारचा बाऊ न करता ते केवळ ध्येयनिष्ठच राहिले. जयपूरच्या परीक्षेत प्रथम श्रेणीचे घवघवीत यश त्यांनी मिळवले.

पुढे स्नातकोत्तर पदवीच्या ओढीने १९१० मध्ये त्यांनी वाराणसीला क्वीन्स कॉलेजमध्ये जाणे केले. तेथेही त्यांची लोकविलक्षण प्रगती, बुद्धीची चमक, स्वतःच्या ध्येयाला वाहून घेण्याची तयारी या गुणांवर मोहित होऊन डॉक्टर वेनिस यांनी या आपल्या लाडक्या शिष्यावर मनापासून प्रेम केले. विश्र्वविद्यालयाच्या सर्वोच्च गुणप्राप्तीची नोंद त्यांच्या नावावर झाली. काशीमध्ये सुद्धा त्यांना अन्न आणि निवारा या गोष्टी भेडसावतच होत्या. उत्पन्नाचे काहीही साधन नव्हते. अशावेळी डॉक्टर वेनिस यांनी पंडितजींच्या अंगभूत गुणांवर आणि पात्रता निकषांवर मोहित होऊन त्यांना बनारस विश्वविद्यालयाच्या दोन शिष्यवृत्ती त्यांच्या अधिकारात मंजूर केल्या. त्यामुळे किंचित मात्र व्यवहारी गैरसोयी दूर झाल्या. पण सर्वार्थाने अडचणी संपलेल्या नव्हत्या. या दरम्यान त्यांनी विविध पुरातत्त्व शास्त्रांचा सखोल अभ्यास केला. पाणिनीच्या व्याकरण शास्त्रात प्रभुत्व मिळवले आणि आपल्या वेनिस गुरूंनी त्यांच्यावर टाकलेला विश्वास सार्थ ठरवला. शैक्षणिक आयुष्याच्या सुरवातीपासून इथपर्यंतची त्यांची कारकीर्द ही अत्यंत दैदिप्यमान होती. यानंतरही ते विद्येच्या क्षेत्रात प्रतिभावान अभ्यासक – संशोधक म्हणून सतत नावारूपाला येत राहिले.

पंडीतजींची मातृभाषा बंगाली असल्याने त्यांचे बहुतांश बहुमोल साहित्य बंगाली भाषेत आहे. विद्यार्थी दशेत आणि नंतरच्या सेवा काळात इंग्रजी मुख्य भाषा असल्याने बंगालीनंतरचे विचार व्यक्त करण्याचे तेच मोठे साधन होते. बंगाली खालोखाल ग्रंथ रचना इंग्रजीत आहे. मात्र लेख संख्या हिंदी भाषेत अधिक आहे. संपादन केलेल्या साहित्यात संस्कृत ग्रंथ सर्वात जास्त आहेत. त्यांच्या विविध विषयांवरील, विविध भाषांमधील ग्रंथ लिखाणाची, अनुवादित – संपादित – ग्रंथ, लेख, शोध निबंध, ग्रंथ प्रस्तावना, ग्रंथ भूमिका, वैचारिक निबंध यांची यादी फारच मोठी आहे. १४ मे १९६१ रोजी मुंबईत टाटा मेमोरियल हॉस्पिटलमध्ये त्यांच्यावर कॅन्सरची मोठी शस्त्रक्रिया करण्यात आली. त्यानंतर शरीर थकत चालले होते. अभ्यास – वाचन – लेखन कमी कमी होत गेले. त्यांच्या साधना जीवनातील अनेक रहस्यपूर्ण अनुभवांचे लिखाण फार मोठ्या प्रमाणात त्यांच्या हस्तलिखित स्वरूपात अप्रकाशित पडून होते. त्यांच्या जीवनव्यापी साधनेइतकीच त्यांची साहित्य सेवा सुद्धा फार मोठी आहे. त्यांच्या साहित्य-सेवेची एक छोटीशी झलक मात्र देण्याचा प्रयत्न केला आहे.

या अशा महान दार्शनिक, थोर विचारवंत, स्थितप्रज्ञ साधक, प्रतिभावान प्राध्यापक, सत्यान्वेषी द्रष्टा, तंत्रशास्त्र आणि योगशास्त्रातील उच्च कोटीतील मार्गदर्शकाला त्यांच्या आज दि. ०७ सप्टेंबर २०२३ रोजी  १३६व्या जयंती दिनानिमित्त शतशः विनम्र वंदन !!

साभार : योगिराजजी साहित्य 

लेखमाला समाप्त 

सोमनाथशास्त्री विभांडिक, ठाणे
वास्तु-ज्योतिष शास्त्री
संपर्क – ९४२३९ ६४६७३
🚩🙏🏻🚩🙏🏻🚩

पं. गोपीनाथ कविराज :
महान दार्शनिक, विचारवंत, साधक

या लेखमालेतील प्रथम भाग – येथे पहा. 

भारतीय साधना ही संपूर्ण विश्वातील सर्वात प्राचीन संस्कृती असल्याची कविराजजींची ठाम धारणा होती. कविराजांनी तंत्रशास्त्रातील अत्यंत गुह्य आणि लुप्तप्राय होण्याच्या मार्गावर असलेली अनेक तत्त्वे सहज सोपी करून आपल्याला त्यांचा लाभ मिळवून दिलेला आहे. या विषयांमध्ये त्यांनी त्यांच्या सिद्धहस्त लेखणीने लिहिलेली साहित्यरत्ने अत्यंत विद्वत्तापूर्ण, संशोधनात्मक लेख आणि ग्रंथांच्या रूपाने आज आपल्यासमोर आहेत.

१९२४ साली शासकीय संस्कृत कॉलेज, (संपूर्णानंद संस्कृत विश्र्वविद्यालय) बनारसच्या प्रिन्सिपॉल पदी त्यांची नियुक्ती झाली. या पदासोबतच त्यांनी विश्र्वविद्यालयाचे रजिस्ट्रार आणि परीक्षा-योजक पदांचा कार्यभार सांभाळला. १९३७ पर्यंत हा कामाचा ताण सोसला. त्यातच त्यांना १९३७ मध्ये बेरी-बेरी आजार झाला. मूळच्या त्यांच्या अंतर्मुख वृत्तीला ही व्यावहारिक जीवन पद्धती मानवत नव्हती. मन आध्यात्मिक साधनेकडे ओढ घेत होते. त्यांनी मुदतपूर्व सेवा -निवृत्ती घेऊ नये आणि पूर्णकाळ आपल्या ज्ञानाचा व अनुभवाचा विद्यापीठाला आणि विद्यार्थ्यांना लाभ द्यावा म्हणून सरकारने त्यांची मनधरणी केली. शेवटी या सर्व गोष्टींचा शेवट त्यांच्या १९३७ साली मुदतपूर्व सेवा -निवृत्तीत झाला.

त्यांच्या या कार्याची व्याप्ती आणि सखोलता ही कल्पनेपलीकडे आहे. अनेक नियतकालिके, शोधनिबंध, ग्रंथ यांमध्ये त्यांनी बंगाली, हिंदी, संस्कृत, इंग्रजी भाषेत अक्षरशः शेकडो विषयांवर आपल्या विद्वत्ता व प्रतिभेचा ठसा उमटविला आहे. स्वलिखित साहित्याशिवाय त्यांच्या या विद्वत्तेचा आणि प्रतिभेचा आविष्कार त्यांनी संपादित केलेल्या अनेक साहित्य कृतींमध्ये ठळकपणे दिसून येतो. या त्यांच्या लोकोत्तर प्रतिभेचा, साधना संपन्न पांडित्याचा आणि साहित्यिक सेवेचा यथायोग्य गौरव करण्यासाठी केंद्र सरकारने त्यांना महामहोपाध्याय ही पदवी ४ जून १९३५ मध्ये सन्मानपूर्वक प्रदान केली. पाठोपाठ त्यांना पुढीलप्रमाणे अनेक अत्युच्च सन्मान, पदव्या, फेलोशिप्स, डॉक्टरेट, वगैरे वेगवेगळ्या विद्यापीठे, सरकार, संस्था यांच्याकडून मिळाले.

१) कोरोनेशन मेडल : भारत सरकार, १ सप्टेंबर १९३७
२) डी.लिट. : अलाहाबाद विश्र्वविद्यालय, १९४७
३) डी.लिट. : काशी हिंदू विश्वविद्यालय, २१ डिसेंबर १९५६
४) सर्टिफिकेट ऑफ ऑनर : राष्ट्रपति डॉ. राजेंद्र प्रसाद, १९५९
५) फेलोशिप : रॉयल एशियाटिक सोसायटी, बंगाल, १९६४
६) पद्मविभूषण हा सर्वोच्च नागरी सन्मान : भारत सरकार, २६ जान १९६४
७) फेलोशिप : बर्दवान विश्र्व विद्यालय, १९६४
८) मानद सदस्य : लोणावळा योगमीमांसा पत्रिका
९) तांत्रिक वाङ्मयाचा साहित्य पुरस्कार: साहित्य अकादमी, भारत सरकार, १९६४
१०) डी.लिट. : कलकत्ता विश्र्व विद्यालय, १९ जानेवारी १९६५
११) साहित्य वाचस्पती : यु.पी.सरकारचा हिंदी साहित्य संमेलन पुरस्कार, प्रयाग, १९६५
१२) अध्यक्ष पद : गंगानाथ झा संस्था, प्रयाग, १९६६
१३) सर्वतन्त्र सार्वभौम : गव्हर्नमेन्ट संस्कृत कॉलेज, कलकत्ता, ८ एप्रिल १९६७
१४) साहित्य अकादमी फेलोशिप : भारत सरकारच्या राष्ट्रीय साहित्य अकादमीचा सर्वोच्च साहित्यिक सन्मान १९७१.
१५) टपाल तिकीट : भारत सरकार. १९८८.

उत्तर प्रदेश राज्यपालांच्या व्यक्तीश: विनंती वरून वाराणशी संस्कृत विश्र्वविद्यालयाच्या नव्याने स्थापन झालेल्या तंत्र-योग विभागाच्या तंत्र-योग संशोधन-निदेशक पदाचा सन्मानपूर्वक कार्यभार १९६४ मध्ये स्वीकारला. १९६९ साली प्रकृती अस्वास्थ्यामुळे त्यांना ते पद सोडावे लागले. तेथून पुढे ते त्यांच्या आवडीच्या योग-तंत्र साधनेसाठी भदैनी येथील मॉं आनंदमयी आश्रमात राहायला गेले. मॉं आनंदमयींशी त्यांची प्रथम भेट १९२८ मध्ये झाली होती.

पंडितजींची साहित्य संपदा :
१) भारतीय संस्कृती आणि साधना
२) तांत्रिक वाङ्मयात शाक्त दृष्टी : याच शोध ग्रंथासाठी १९६४ सालचा भारत सरकारच्या राष्ट्रीय साहित्य अकादमीचा साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळाला होता.
३) तांत्रिक साधना आणि सिद्धांत
४) श्रीकृष्ण प्रसंग
५) काशीची सारस्वत साधना
६) पत्रावली
७) स्व-संवेदन
८) अखंड महायोगेर पाथे
९) विशुद्धानंद प्रसंग : आपल्या गुरूंचे यौगिक आणि आध्यात्मिक चरित्र. या ग्रंथात तंत्र आणि योग शास्त्रातील अनेक रहस्ये प्रकट केली आहेत.
१०) तांत्रिक साहित्य : हा पौर्वात्य संस्कृतीमधील मंत्र-तंत्र-योग विषयक साहित्य निर्मितीची ओळख करून देणारा पांच खंडातील ग्रंथराज म्हणावा लागेल.
११) साधुदर्शन आणि सत्प्रसंग : अनेक महान साधकांचा परिचय करून देणारा अप्रतिम ग्रंथ.
१२) त्रिपुरा रहस्यम् : देवी त्रिपुरसुंदरी विषयी माहितीपूर्ण ग्रंथ.
१४) सिद्धभूमि ज्ञानगंज : हिमालयाच्या उत्तरेला व तिबेटच्या दक्षिण भागातील एका अत्यंत गूढ साधना स्थळाचे रहस्य प्रथमच जगासमोर आणणारा ग्रंथ.
१५) गोरक्षसिद्धांत संग्रह

या लेखमालेतील तृतीय भाग – येथे पहा. 

सोमनाथशास्त्री विभांडिक, ठाणे
वास्तु-ज्योतिष शास्त्री
संपर्क – ९४२३९ ६४६७३
🚩🙏🏻🚩🙏🏻🚩

पं. गोपीनाथ कविराज :
महान दार्शनिक, विचारवंत, साधक

ता. ७ सप्टेंबर २०२३ रोजी पं. गोपीनाथ कविराज यांची १३६ वी जयंती आहे. त्यानिमित्ताने या अत्यंत महान तपस्वी, साधक वृत्तीच्या, ऋषीतुल्य गुरूंना आजच्या ५ सप्टेंबर २०२३ च्या शिक्षक दिनानिमित्त शतशः विनम्र वंदन करून त्यांची अल्पचरित्र-सेवा सादर करतो.

पंडित गोपीनाथ कविराज हे संपूर्ण विश्वातील या शतकातील उल्लेखनीय युगपुरुष आहेत. पंडितजींच्या अध्यात्मिक साधनेविषयी फारच थोड्या विद्वान व जिज्ञासू लोकांना माहिती आहे. विसाव्या शतकातील विराट व्यक्तिमत्व अशी त्यांची ओळख सांगता येईल. आपल्या स्वतःच्या कर्तृत्वावर भाष्य करण्याचे अनेक महापुरुष टाळतात. पंडितजींचा स्वभावही स्वतःबद्दल न बोलण्याचाच होता.

पूर्व बंगाल (आत्ताचा बांगलादेश ) मधील ढाका जिल्ह्यातील धामराई नावाच्या एका छोट्याशा गावात आपल्या आजोळी ७ सप्टेंबर १८८७ रोजी पंडितजींचा जन्म झाला. मैमनसिंह जिल्ह्यातील दान्या नावाचे गाव हे परंपरेने त्यांचे पैतृक निवासस्थान होते. पंडितजींचे वडील पंडित वैकुंठनाथ कविराज हे स्वतः एक उत्तम दार्शनिक विद्वान होते. स्वामी विवेकानंद, श्री. गजेंद्रनाथ आणि भारताचे प्रथम राष्ट्रपती डॉ. राजेंद्र प्रसाद यांचे गुरु श्री. सतीश चंद्र यांसारख्या थोर व्यक्ती वैकुंठनाथजींचे मित्र आणि सहाध्यायी होते.

पं. वैकुंठनाथ यांचे अल्पशा आजाराने ता.३० एप्रिल १८८७ रोजी कलकत्त्याला निधन झाले. वडील वैकुंठनाथांच्या मृत्यूनंतर पाच महिन्यांनी ता. ७ सप्टेंबर १८८७ रोजी पंडितजींचा जन्म झाला. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण त्यांच्या वडीलांच्या आजोळी कांटालिया गावी झाले. पुढील माध्यमिक शिक्षण स्वतःच्या आजोळी धामराईला झाले. परिस्थिती फारच प्रतिकूल झाल्यानंतर केवळ शिक्षणाच्या ओढीने ते १९०६ मध्ये ढाक्याहून राजस्थानमध्ये जयपूर येथील महाराजा जयपूर कॉलेजमध्ये गेले. तेथे १९०८ मध्ये ते प्रथम श्रेणीत इन्टरमीडिएट परीक्षा पास झाले. राजघराण्यातील नातवंडांच्या शिकवण्या करून १९१० मध्ये बी.ए. झाले. या अध्ययन काळात त्यांनी स्वतःच्या महाविद्यालयीन शिक्षणाव्यतिरिक्त भारतीय दर्शन शास्त्रे, धर्म, प्राचीन व मध्ययुगीन इतिहास, पुरातत्त्व-विज्ञानांचा अभ्यास केला. त्याशिवाय इंग्रजी साहित्यातील एकोणिसाव्या शतकातील अनेक प्रख्यात साहित्यिकांचे साहित्य अभ्यासले. त्यासोबतच फ्रेंच, स्पॅनिश, इटालियन, जर्मन आणि रशियन भाषेतील अनेक उच्च कोटींच्या साहित्यिकांच्या निवडक दर्जेदार साहित्याचा अभ्यास केला. विद्यार्थी दशेत त्यांनी रचलेल्या बंगाली आणि इंग्रजी कविता त्यांच्या भावुक कवी मनाचे दर्शन घडवितात.

१९१० मध्ये वाराणसी च्या क्वीन्स कॉलेज च्या प्रा.डॉ.वेनिस यांच्या मार्गदर्शनाखाली एम.ए. करण्यासाठी प्रवेश घेतला. तेथे त्यांनी इतिहास व संस्कृती, पुरालेख शास्त्र, मुद्रा विज्ञान आणि पुरालिपी या विषयात प्रा.वेनिस यांच्या मार्गदर्शनाखाली अभ्यास केला. त्याचवेळी या सर्व अभ्यासक्रमाला सुसंगत व पोषक अशा संस्कृत भाषेचाही त्यांनी सखोल अभ्यास केला. अगदी पाणिनीच्या व्याकरण शास्त्रात पारंगत झाले. हे सर्व करतानाच एप्रिल १९१३ मध्ये त्यांनी अलाहाबाद विश्र्वविद्यालयाच्या एम.ए. परीक्षेत प्रथम श्रेणीत प्रथम क्रमांक पटकाविला. अलाहाबाद विश्र्व विद्यालयात सर्वोच्च गुणांचा विक्रम स्थापित केला. त्यांच्यापूर्वी या विषयात गुणांचा एवढा विक्रम कोणाचाही नव्ह्ता. त्यांच्या या विषयातील तोंडी परीक्षेसाठी पुण्याहून डॉ. डी.आर.भांडारकर आले होते. जर्मन, फ्रेंच वगैरे भाषांमधील पुरातत्त्व विषयावर प्रकाशित नवनवीन शोधांबद्दलचे पंडीतजींचे ज्ञान पाहून डॉ.भांडारकर भारावून गेले होते. या यशानंतर अनेक ठिकाणी मिळालेल्या नियुक्तीच्या प्रस्तावांना निर्लोभपणे दूर सारून वाराणसीतच आपल्या पुढील शोधकार्यासाठी स्वतःला वाहून घेतले.

डॉ. वेनिस यांच्या प्रेमळ आग्रहाखातर १९१४ साली स्थापन झालेल्या सरस्वती भवन या संस्थेत अधिक्षक पद स्वीकारले. तेथील दुर्मिळ हस्तलिखिते आणि पुरातत्त्व साहित्य प्रकाशित करण्याच्या वेनिस यांच्या योजनेला पंडितजींनी साकार रूप दिले. सरस्वती भवन ग्रंथमाला पंडीतजींनी सुरू केली. त्या ग्रंथमालेत सुरूवातीला त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली
१) वैशेषिक दर्शन शास्त्रावरील किरणावलीभास्कर,
२) कुसुमाञ्जलिबोधिनी,
३) अद्वैत तत्त्वज्ञानावरील आणि मोक्ष विषयावरचा अप्रतिम ग्रंथ वेदान्तकल्पलतिका आणि
४) चौथा वेदान्त तत्त्वज्ञानाचा सुंदर ग्रंथ अद्वैतचिंतामणी
या चार अत्यंत मौल्यवान ग्रंथांचे संपादन व प्रकाशन करण्यात आले. हे सर्व करताना त्यांच्यातला अभ्यासक आणि संशोधक त्यांना स्वस्थ बसू देईना. या काळात त्यांनी न्यायशास्त्र, वेदांत, धर्मशास्त्र, तंत्रशास्त्र, भौतिकशास्त्र, मीमांसा, पांचरात्र, आगम आणि गणित वगैरे अनेक विषयांवर फार महत्त्वपूर्ण कार्य केले. या सर्व अफाट कर्तृत्त्वाच्या काळात त्यांचे वय फारच कमी होते.

पंडितजींचे हे प्रतिभाशाली विशाल कार्य पाहून कलकत्ता विश्र्वविद्यालयाचे उपकुलपति, पंडितजींनी आपल्या विश्र्वविद्यालयात कार्य करावे म्हणून त्यांना घेऊन जाण्यासाठी काशीला आले. अधिक उच्च वेतन व अधिक सुविधा देऊ केल्या. त्याच सुमारास लखनौ विश्र्वविद्यालयाचे उपकुलपतिसुद्धा असाच प्रस्ताव घेऊन आले. परंतु आपल्या गुरूंच्या सान्निध्यात काशीतच राहून गुरूसेवा करण्याचा त्यांचा विचार पक्का होता. केवढी ही गुरूपरायणता !

अशा या तैलबुद्धी अभ्यासकाची भविष्यात एका महान योग्याच्या रूपात साधनारत होऊन मानव कल्याणासाठी सर्वमुक्तिच्या दिशेने कार्य करण्यासाठी बहुतेक नियतीने निवड केली असावी. ता.२१ जानेवारी १९१८ रोजी योगिराज विशुद्धानंद परमहंस यांनी दीक्षा देऊन त्यांना अनुग्रहित केले. पौर्वात्य मंत्र-यंत्र-तंत्र शास्त्रातील महान पंडीत, महान साधक विशुद्धानंद परमहंस यांचे शिष्यत्व लाभणे ही परमभाग्याची गोष्ट आहे. विद्येच्या क्षेत्रात लिलया वावरणाऱ्या पंडीतजींना या दीक्षेनंतर पुढे भक्ती, दर्शन आणि आगम शास्त्रांमध्ये रस निर्माण झाला. त्यामुळे त्यांनी भारतीय आस्तिकवाद, गोरक्षनाथ पंथ, वीरशैव मत, तांत्रिक दर्शन, मध्ययुगीन भक्ती संप्रदाय, गौडीय वैष्णव धर्म या विषयांवर सखोल अभ्यास-चिंतन केले. हेच पंडितजींच्या जीवन प्रवाहातील एक महत्त्वाचे वळण होते.

पंडीतजींचे जीवन म्हणजे एक अनुभवसंपन्न, समृद्ध ज्ञानाचे अक्षय भांडार होते. सुखकाळात हर्षित आणि दु:खकाळात पीडित असे त्यांचे व्यक्तिमत्व नव्हते. सदैव स्थिर चित्तवृत्ती हे त्यांचे विशेष होते. एकुलत्या एक तरूण मुलाचा निधन प्रसंगही त्यांना विचलित करू शकला नाही. त्यांच्या स्वतःच्या मुत्रकृच्छ आणि कॅन्सरच्या आजारातील जीवघेण्या वेदना आणि कठीण शस्त्रक्रियाही त्यांनी अविचल मनाने सहन केल्या. हे झाले दु:खावेगातील सहनशीलता दाखविणारे प्रसंग. हर्षातिरेकाच्या अत्यंत आनंददायी आणि सुखद प्रसंगीसुद्धा मनाची समतोल अवस्था कधी त्यांनी ढळू दिली नाही. केंद्रीय शासनाने आणि विश्र्वविद्यालयांनी वेळोवेळी त्यांना सन्मानपूर्वक दिलेल्या मानद पदवी आणि पुरस्कारांचा स्विकार करण्यासाठीही ते कधी स्वतः हजर राहिले नाहीत. केवढी मोठी ही प्रसिद्धी पराङ्मुखता आणि केवढा मोठा हा आत्मसंयम ! खरी थोर माणसे सर्वार्थाने थोर असतात, हेच खरे आहे.

या लेखमालेतील द्वितीय भाग – येथे पहा.  

सोमनाथशास्त्री विभांडिक, ठाणे
वास्तु-ज्योतिष शास्त्री
संपर्क – ९४२३९ ६४६७३
दि. ०५ सप्टें. २०२३, शिक्षकदिन
🚩🙏🏻🚩🙏🏻🚩