ऋग्वेद

एकूण चार वेदांपैकी ऋग्वेद हे सर्वात प्राचीन लिखित साहित्य असल्याचे मानले जाते. ऋग्वेदांचा रचना काळ विविध प्रकारच्या काल प्रमाणानुसार इसवीसन पूर्व ३५००० ते इसवी सन पूर्व दोन हजार असा मानला जातो. ऋग्वेदाच्या एकूण रचनांच्या पुढील प्रमाणे तीन पद्धती अस्तित्वात आहेत.

१) पहिली पद्धत ही ऋग्वेदाची एकूण दहा मंडले मानते. त्या सर्व दहा मंडळात मिळून १०२८ सूक्ते असून या सर्व सुक्तांत मिळून दहा हजार पाचशे बावन्न १०५५२ ऋचा आहेत. मतभिन्नतेनुसार काही अभ्यासक १०२७ इतकीच सूक्ते असल्याचे मानतात. एकापेक्षा अधिक ऋचांच्या समुहाला सूक्त असं म्हणतात. सोप्या शब्दांत ऋचा म्हणजे मंत्र होत.

२) दुसऱ्या पद्धतीमध्ये संपूर्ण ऋग्वेदाची आठ भागात विभागणी केली असून त्या प्रत्येक भागाला अष्टक असं म्हणतात. प्रत्येक अष्टकाचे पुन्हा आठ आठ उपविभाग केले असून त्या प्रत्येक उपविभागाला अध्याय असं म्हणतात. म्हणजेच आठ अष्टकांचे एकूण ६४ अध्याय होतात. या प्रत्येक अध्यायात १३० ते ३३० वर्ग असतात. असे आठ अष्टकांचे एकूण २००६ वर्ग आहेत. प्रत्येक वर्गात अंदाजे चार-पाच ऋचा असतात. अशा प्रकारे आठ अष्टकांची मिळून एकूण दहा हजार पाचशे बावन्न १०५५२ ऋचा (मंत्र) संख्या पूर्ण होते. काही अभ्यासकांच्या मते ही संख्या १०४४० आहे. इतर अभ्यासकांच्या मते अजून वेगवेगळ्या ऋचासंख्या आहेत.

३) तिसऱ्या प्रकारच्या रचनेमध्ये एकूण दहा मंडले असून त्यांची ८५ उपविभागात मांडणी केली आहे. या प्रत्येक उपविभागाला अनुवाक असे म्हणतात प्रत्येक अनुवाकात ३० ते १८५ ऋचा असतात अशा सर्व दहा मंडलांच्या ८५ अनुवाकांमध्ये मिळून दहा हजार पाचशे बावन्न १०५५२ ऋचांची रचना केलेली आहे.

ऋग्वेदाच्या रचनेचा प्रकार कोणताही असला तरी प्रत्येक ऋचा ही एक ते तीन पद्यमय ओळींची असते. क्वचित् चार ओ‌ळींचीही असते. असे करण्याचे कारण असे होते की वेदांना श्रुती असेही म्हटले जाते. पिढ्या न् पिढ्या एका गुरु कडून दुसऱ्या गुरुकडे आणि एका शिष्याकडून दुसऱ्या शिष्याकडे हे ज्ञान पाठांतराने आणि श्रवणाने पुढे पुढे जात राहावे. म्हणजेच श्रवणाने आणि शुद्ध उच्चारणपद्धतीच्या अचूक पणाने आत्मसात केलेले हे ज्ञान म्हणजेच श्रुती होय. पिढीमागून पिढी आणि प्रदीर्घ कालावधीनंतरही अचूकपणे ते ज्ञान हस्तांतरित होत राहण्याच्या दृष्टिकोनातून ओव्यांची रचना अगदी लहानशा एक ते तीन पद्यमय ओळींमध्ये म्हणजेच काव्यरूप पद्धतीने केली गेली होती.

या दहा मंडलांपैकी पहीले आणि दहावे मंडल इतर २ ते ९ मंडलांच्या तुलनेत अलिकडच्या काळातील असावेत असे काही पाश्र्चात्य विद्वानांचे मत आहे. परंतू या मताचे समर्थन योग्य प्रकारे होऊ शकत नाही. कारण वेदांचा रचना काळ आणि रचना कर्ता (ते अपौरुषेय असल्याचे मानल्यास) असिद्ध आहेत. म्हणून त्यांत प्राचीन आणि अर्वाचीन असा भेद करणे योग्य होणार नाही.

वेगवेगळ्या ऋचांचे रचनाकर्ते वेगवेगळे ऋषी-मूनी होते. या ऋचांच्या देवताही वेगवेगळ्या होत्या. या सर्वच ऋचांची पद्यमय रचना विविध प्रकारच्या छंदोबद्ध काव्याच्या स्वरूपात करण्यास आली आहे. उदाहरणार्थ ४४ अक्षरांची पद्य रचना असते तो त्रिष्टुप छंद. ४८ अक्षरांची रचना असलेल्या काव्य प्रकाराला जगती छंद म्हणतात.२४ अक्षरांची रचना असते त्याला गायत्री छंद असे म्हणतात. वेदांच्या सहा अंगांपैकी एक महत्त्वाचे अंग आहे छंद शास्त्र. यामध्ये काव्याच्या विविध प्रकारच्या छंदोबद्ध रचनांची अत्यंत सखोल माहिती दिली आहे. वेदांसारख्या पुरातन वाङ्ग्मयाचा अभ्यास करण्यासाठी वेदांगातील या छंद शास्त्राप्रमाणेच दुसरे व्वाकरणशास्त्र हे अंगसुद्धा अत्यंत आवश्यक आहे. त्याशिवाय वेद ऋचांचा नेमकेपणाने अर्थ लावता येत नाही. म्हणजेच वेदांचा यथायोग्य अर्थ लावण्यासाठी वेदाङ्गांपैकी छंदशास्त्र आणि व्याकरणशास्त्र ही दोन अङ्गे फार आवश्यक आहेत.

संपूर्ण वेदांची रचना/निर्मिती ही एकाचवेळी आणि एकाच ऋषींनी केलेली नाही, हे वरील विवेचनावरून लक्षात येते. वेगवेगळ्या काळात वेगवेगळ्या सुमारे ३९० कवींनी/रचनाकारांनी हे सर्व साहित्य रचले आहे. या रचनाकाराचे नाव प्रत्येक सुक्ताच्या सुरूवातीला त्या सुक्ताचा कर्ताऋषी म्हणून दिलेले असते. या ३९० कर्त्यांमध्ये २१ स्त्री रचनाकार आहेत, हे विशेष आहे.

सोमनाथ शास्त्री विभांडिक, ठाणे
वास्तु-ज्योतिषशास्त्री.
संपर्क – ९४२३९ ६४६७३
ता. ७/७/२०२३.