अध्याय - ०३

अंबरीष आख्यान

॥ श्रीगणेशाय नमः॥

येणेपरी सिद्ध मुनि । सांगता झाला विस्तारोनि ।
संतोषोनि नामकरणी । विनवितसे मागुती ॥१॥
जय जयाजी सिद्ध मुनी । तारक तू आम्हालागुनी ।
संदेह होता माझे मनी । आजि तुवा फेडिला ॥२॥
तुझेनि सर्वस्व लाधलो । आनंदजळी बुडालो ।
परम तत्त्व जोडलो । आजिचेनि दातारा ॥३॥
ऐसे श्रीगुरुमहिमान । मज निरोपिले त्वां ज्ञान ।
आनंदमय माझे मन । तुझेनि धर्मे स्वामिया ॥४॥
कवणे ठायी तुमचा वास । नित्य तुम्हा कोठे ग्रास ।
होईन तुझा आतां दास । म्हणोनि चरणी लागला ॥५॥

सिद्धमुनींनी सांगितलेले गुरुमाहात्म्य ऐकून नामधारकाला अतिशय आनंद झाला. तो सिद्धमुनींचा जयजयकार करीत म्हणाला - “अहो सिद्ध मुनीवर्य, आपण माझ्या मनातील संदेह दूर केलात. आज तुमच्यामुळेच मला परमार्थाचे मर्म समजले. तुम्ही जे गुरुमाहात्म्य सांगितले त्यामुळे माझ्या मनाला पूर्ण समाधान लाभले आहे. आता मला कृपा करून सांगा, आपण कोठे राहता? भोजन कोठे करता? मी आपला दासानुदास होऊ इच्छितो.”

कृपानिधी सिद्ध मुनी । तया शिष्या आलिंगोनि ।
आशीर्वचन देऊनि । सांगे आपुला वृत्तान्त ॥६॥
जे जे स्थानी होते गुरु । तेथे असतो चमत्कारू ।
पुससी जरी आम्हां आहारू । गुरुस्मरणी नित्य जाणा ॥७॥
श्रीगुरुचरित्र महिमान । तेचि आम्हा अमृतपान ।
सदा सेवितो याचे गुण । म्हणोनि पुस्तक दाविले ॥८॥
भुक्ति मुक्ति परमार्थ । जे जे वांछिजे मनांत ।
ते ते साध्य होय त्वरित । गुरुचरित्र ऐकता ॥९॥
धनार्थी यासी अक्षय धन । पुत्रपौत्रादि गोधन ।
कथा ऐकता होय जाण । ज्ञानसिद्धी तात्काळ ॥१०॥
जे भक्तीने सप्तक एक । पढती ऐकती भक्तलोक ।
काम्य होय तात्कालिक । निपुत्रिका पुत्र होती ॥११॥
ग्रहरोगादिपीडन । न होती व्याधि कधी जाण ।
जरी मनुष्यास असेल बंधन । त्वरित सुटे ऐकता ॥१२॥
ज्ञातवंत शतायुषी । ऐकता होय भरवसी ।
ब्रह्महत्यापापे नाशी । एकचित्ते ऐकता ॥१३॥

नामधारकाने असे विचारले असता सिद्धांना अतिशय आनंद झाला. त्यांनी नामधारकाला प्रेमाने आलिंगन दिले. ते म्हणाले, “ज्या ज्या ठिकाणी श्रीगुरू राहत होते तेथे तेथे मी राहतो. गुरुस्मरण हेच माझे भोजन. श्रीगुरुचरित्रामृताचेच मी सदैव सेवन करतो.” असे सांगून त्यांनी नामधारकाला श्रीगुरुचरित्र ग्रंथ दाखविला. ते म्हणाले, या श्रीगुरुचरित्राचे नित्य श्रवण-पठण केले असता भक्ती आणि मुक्ती, सुखभोग आणि मोक्ष यांची प्राप्ती होते. मनातील सर्व इच्छा पूर्ण होतात. ही कथा श्रवण केली असता धन, धन्य, संपत्ती, पुत्रपौत्र इत्यादींची प्राप्ती होते. ज्ञानप्राप्ती होते. या ग्रंथाचे सप्ताह पारायण केले असता सर्व मनोरथ सिद्धीला जातात. जे निपुत्रिक असतील त्यांना पुत्रसंतान प्राप्त होते. ग्रहरोगादी पीडा नाहीशा होतत. बंधनातून सुटका होते. ब्रह्म हत्यादी पापांतून मुक्ती होते. या ग्रंथांचे श्रवण-पठण करणारा ज्ञानसंपन्न, शतायुषी होतो."

इतुके ऐकोनि त्या अवसरी । नामधारक नमस्कारी ।
स्वामी माते तारी तारी । कृपानिधि सिद्ध मुनी ॥१४॥
साक्षात्कारे गुरुमूर्ति । भेटलासी तू जगज्योती ।
होती वासना माझे चित्ती । गुरुचरित्र ऐकावे ॥१५॥
एखादा तृषेने पीडित । जात असता मार्गस्थ ।
त्या आणूनि देती अमृत । तयापरी तू मज भेटलासी ॥१६॥
गुरूचा महिमा ऐको कानी । सांगिजे स्वामी विस्तारोनि ।
अंधकार असतां रजनी । सूर्योदयापरी करी ॥१७॥

सिद्धमुनींनी असे सांगितले असता अतिशय आनंदित झालेला नामधारक त्यांना नमस्कार करून म्हणाला, “आज तुमच्या रूपाने मला साक्षात्कारी गुरूच भेटले आहेत. श्रीगुरुचरित्र श्रवण करण्याची मला तीव्र इच्छा झाली आहे. तहानेने व्याकूळ झालेल्याला अमृत आणून द्यावे त्याप्रमाणे तुम्ही मला आज भेटला आहत. सुर्योदयामुळे ज्याप्रमाणे रात्रीचा अंध:कार दूर होतो, त्याप्रमाणे मला श्रीगुरुचरित्र सविस्तर सांगा.”

इतुकिया अवसरी । सिद्ध योगी अभय करी ।
धरोनिया सव्य करी । घेवोनि गेला स्वस्थाना ॥१८॥
असे ठाव ज्ञानपंथी । कल्पवृक्ष अश्वत्थी ।
बैसोनि सांगे ज्ञानज्योती । ऐक शिष्या नामधारका ॥१९॥
नेणती सोय गुरुदास्यका । याचि कारणे उपबाधका ।
होती तुज अनेका । चिंता क्लेश घडती तुज ॥२०॥
ओळखावया गुरुमूर्तीसी । आपुला आचार परियेसी ।
दृढ भक्ति धरोनि मानसी । ओळखिजे मग श्रीगुरु ॥२१॥

सिद्धमुनीं त्याला अभय देऊन स्वस्थानी घेऊन गेले आणि म्हणाले, “हे शिष्या, तुला अनेक चिंता क्लेश झाले, गुरु सेवा हाच त्यावरील उपाय होय. श्री गुरूंना ओळखण्यासाठी आपले आचरण त्याप्रमाणेच असावे लागते. श्रीगुरूंवर दृढ श्रद्धा ठेव.”

ऐकोनि सिद्धांचे वचन । संतोषे नामधारक सगुण ।
क्षणक्षणा करी नमन । करुणावचने करोनिया ॥२२॥
तापत्रयाग्नीत पोळलो । मी संसारसागरी बुडालो ।
क्रोधादि जलचरी वेष्टिलो । अज्ञानजाळे वेष्टूनिया ॥२३॥
ज्ञाननौकी बसवूनि । कृपेचा वायू पालाणुनि ।
देहा तारक करूनि । तारावे माते स्वामिया ॥२४॥
ऐशिया करुणावचनी । विनवितसे नामकरणी ।
मस्तक सिद्धाचिया चरणी । ठेविता झाला पुनः पुनः ॥२५॥

सिद्धांचे बोलणे ऐकून संतोषी मनाने नामधारकाने क्षणोक्षणी नमन करून करूणा भाकली. “मी संसार सागरात बुडालो, तापाग्नी पोळलो. क्रोध, अज्ञान यात गुरफटलो. मला या ज्ञान नौकेत बसवून कृपादृष्टी करून या देह-सागरातून तरुन न्या.”, असे म्हणून सिद्धांच्या चरणी नतमस्तक झाला.

तव बोलिला सिद्ध मुनि । न धरी चिंता अंतःकरणी ।
उठवीतसे आश्वासोनि । सांकडे फेडीन तुझे आता ॥२६॥
ज्यांसी नाही दृढ भक्ति । सदा दैन्ये कष्टती ।
श्रीगुरूवरी बोल ठेविती । अविद्यामाया वेष्टूनि ॥२७॥
संशय धरोनि मानसी । श्रीगुरु काय देईल म्हणसी ।
तेणे गुणे हा भोग भोगिसी । नाना कष्टे व्याकुळित ॥२८॥
सांडोनि संशय निर्धार । गुरुमूर्ति देईल अपार ।
ऐसा देव कृपासागर । तुज नुपेक्षी सर्वथा ॥२९॥
गुरुमूर्ति कृपासिंधु । प्रख्यात असे वेदा बोधु ।
तुझे अंतःकरणी वेधु । असे तया चरणांवरी ॥३०॥
तो दातार अखिल मही । जैसा मेघाचा गुण पाही ।
पर्जन्य पडतो सर्वां ठायी । कृपासिंधु ऐसा असे ॥३१॥
त्यांतचि पात्रानुसार । सांगेन साक्षी एक थोर ।
सखोल भूमि उदक स्थिर । उन्नती उदक नाही जाण ॥३२॥
दृढ भक्ति जाणा सखोल भूमि । दांभिक ओळखा उन्नत तुम्ही ।
याचिया कारणे मनोकर्मी । निश्चयावे श्रीगुरूसी ॥३३॥
म्हणोनि श्रीगुरुउपमा । ऐसा कणव असे महिमा ।
प्रपंच होय परब्रह्मा । हस्त मस्तकी ठेवोनिया ॥३४॥
कल्पतरूची द्यावी उपमा । कल्पिले लाभे त्याचा महिमा ।
न कल्पितां पुरवी कामा । कामधेनु श्रीगुरु ॥३५॥
ऐसा श्रीगुरु ब्रह्ममूर्ति । ख्याति असे श्रुतिस्मृती ।
संदेह सांडूनि एकचित्ती । ध्याय पदांबुज श्रीगुरूचे ॥३६॥

सिद्धमुनीं त्याला आश्वासन देऊन म्हणाले, “आता तू कसलीही चिंता करू नकोस. मी तुझे संकट दूर करीन. ज्यांच्या ठिकाणी गुरुभक्ती नाही, ते श्रीगुरुला बोल लावतात. श्रीगुरू काय देणार? असा विचार करतात, त्यामुळे त्यांना अनेक दुःखे भोगावी लागतात, म्हणून तूसुद्धा संशयवृत्ती सोडून दे. श्रीगुरूंवर दृढ श्रद्धा ठेव. श्रीगुरू कृपेचा सागर आहेत. त्यांच्या देण्याला मर्यादाच नाही. ते तुझी उपेक्षा कधीही करणार नाहीत. श्रीगुरु मेघदूतासारखे उदार आहेत. मेघ जलवृष्टी करतो पण ते पाणी उथळ जागी साचत नाही. ते सखोल जागीच साचते. दृढभक्ती ही सखोल जागेप्रमाणे असते. प्रसन्न झालेल्या श्रीगुरुंनी मस्तकी वरदहस्त ठेवताच प्रपंच हा परमार्थ होतो. कल्पवृक्ष किंवा कामधेनू कल्पिले तेवढेच देते; पण श्रीगुरू कल्पनेच्या पलीकडचेही देतात. म्हणून तू निःसंदेह होऊन एकाग्रचित्ताने, परमश्रद्धेने गुरुभक्ती कर.”

इतके परिसोनि नामधारक । नमन करोनि क्षणैक ।
करसंपुट जोडोनि ऐक । विनवितसे सिद्धासी ॥३७॥
श्रीगुरू सिद्ध योगेश्वरा । कामधेनु कृपासागरा ।
विनवितसे अवधारा । सेवक तुमचा स्वामिया ॥३८॥
स्वामींनी निरोपिले सकळ । झाले माझे मन निर्मळ ।
वेध लागला असे केवळ । चरित्र श्रीगुरूचे ऐकावया ॥३९॥
गुरु त्रयमूर्ति ऐको कानी । का अवतरले मनुष्ययोनी ।
सर्व सांगावे विस्तारोनि । म्हणोनि चरणी लागला ॥४०॥

नामधारकाने नमन करून विनवणी केली – “हे योगेश्वरा, आपण कामधेनू आहात. कृपासागर आहत. माझे मन आता स्वछ झाले आहे. आता श्रीगुरुचरित्र ऐकण्याची मला ओढ लागली आहे. त्रैमूर्ती श्रीगुरू मनुष्ययोनीत अवतीर्ण झाले असे मी ऐकले आहे. ते कशासाठी अवतीर्ण झाले व ते मला सविस्तर सांगावे.”

मग काय बोले योगींद्र । बा रे शिष्या तू पूर्णचंद्र ।
माझा बोधसमुद्र । कैसा तुवा उत्साहविला ॥४१॥
तूते महासुख लाधले । गुरुदास्यत्व फळले ।
परब्रह्म अनुभवले । आजिचेनि तुज आता ॥४२॥
हिंडत आलो सकळ क्षिति । कवणा नव्हे ऐशी मति ।
गुरुचरित्र न पुसती । तूते देखिले आजि आम्ही ॥४३॥
ज्यासी इहपरत्रींची चाड । त्यासी ही कथा असे गोड ।
त्रिकरणे करोनिया दृढ । एकचित्ते ऐकिजे ॥४४॥
तू भक्त केवळ श्रीगुरुचा । म्हणोनि भक्ति झाली उंचा ।
निश्चयो मानी माझिया वाचा । लाधसी चारी पुरुषार्थ ॥४५॥
धनधान्यादि संपत्ति । पुत्रपौत्र श्रुतिस्मृति ।
इह सौख्य आयुष्यगति । अंती गति असे जाणा ॥४६॥
गुरुचरित्र कामेधेनु । वेदशास्त्रसंमत जाणु ।
अवतरला त्रयमूर्ति आपणु । धरोनि नरवेष कलियुगी ॥४७॥
कार्याकारण अवतार । होऊनि येती हरिहर ।
उतरावया भूमिभार । भक्तजनाते तारावया ॥४८॥

नामधारकाचे हे बोलणे ऐकून सिद्धमुनींना अतिशय आनंद झाला. ते म्हणाले, “वत्सा, आजपर्यंत तू जी काही गुरुसेवा केलीस ती आज फळास आली. मी पृथ्वीवर सर्वत्र संचार केला, परंतु श्रीगुरुचरित्राविषयी  -“आम्हाला श्रीगुरुचरित्र सांगा” असे कोणीही म्हटले नाही. तूच पहिला मला भेटलास. तूच खरा भाग्यवान आहेस. ज्याला इहपर कल्याणाची इच्छा आहे त्यालाच ही चरित्रकथा गोड लागेल. तू श्रीगुरूंचा भक्त आहेस म्हणून तुला हि सदबुद्धी झाली. आता तू काय-वाचा-मन एकाग्र करून श्रीगुरुचरित्र श्रवण कर. यामुळे तुला चारी पुरुषार्थ प्राप्त होतील. या चरित्र श्रवणाने धनधान्यादी, संपत्ती, पुत्रपौत्र, दीर्घायुष्य इत्यादी प्राप्त होते. कलियुगात ब्रह्मा-विष्णू-महेश मनुष्यरूपानें पृथ्वीवर अवतीर्ण झाले. तेच श्रीगुरुदत्तात्रेय होय. भूभार हलका करून भक्तांचा उद्धार करण्यासाठीच ते सर्वत्र संचार करीत असतात.”

ऐकोनि सिद्धाच वचना । प्रश्न करी शिष्यराणा ।
त्रयमूर्ति अवतार किंकारणा । देह धरोनि मानुषी ॥४९॥
विस्तारोनि ते आम्हांसी । सांगा स्वामी कृपेसी ।
म्हणोनि लागला चरणासी । करुणावचने करोनिया ॥५०॥

नामधारकाने विनविले – “ब्रह्मा विष्णू महेश यांनी मनुष्य देह का धारण केला, ते मला विस्तारपूर्वक सांगावे.”

सिद्ध म्हणे नामधारका । त्रयमूर्ति तीन गुण ऐका ।
आदिवस्तु आपण एका । प्रपंच वस्तु तीन जाणा ॥५१॥
ब्रह्मयाचा रजोगुण । सत्त्वगुन विष्णु जाण।
तमोगुण उमारमण । मूर्ति एकचि अवधारा ॥५२॥
ब्रह्मा सृष्टिरचनेसी । पोषक विष्णु परियेसी ।
रुद्रमूर्ति प्रळयासी । त्रयमूर्तीचे तीन गुण ॥५३॥
एका वेगळे एक न होती । कार्याकारण अवतार होती ।
भूमीचा भार फेडिती । प्रख्यात असे पुराणी ॥५४॥

सिद्ध म्हणाले – “प्रथम आदीवस्तु एकच ब्रह्म असून प्रपंचात तीन गुणांना (सत्व-रज-तम) अनुसरून तीन मूर्ती झाल्या. त्यात ब्रह्मा हा रजोगुणी, विष्णू सत्वगुणी व महेश तमोगुणी आहेत. त्रिगुणात्मक एकच मूर्ती ती म्हणजे दत्तात्रेय. ब्रह्मा सृष्टी निर्माण करतात, विष्णू त्याचे पालन-पोषण करतात आणि शिवशंकर तिचा संहार करतात. हे तीन गुण अभिन्न आहेत. हि सृष्टी चालविणे हे त्या तिघांचे कार्य. या अवतारांचे कार्य व अवतार घेण्याचे कार्य याविषयी पुराणकथा आहे तीच मी तुला सांगतो.”

सांगेन साक्ष आता तुज । अंबरीष म्हणिजे द्विज ।
एकादशीव्रताचिया काज । विष्णूसी अवतार करविले ॥५५॥
अवतार व्हावया कारण । सांगेन तुज विस्तारून ।
मन करोनि सावधान । एकचित्ते परियेसा ॥५६॥
द्विज करी एकादशीव्रत । पूजा करी अभ्यागत ।
निश्चयो करी दृढचित्त । हरिचिंतन सर्वकाळ ॥५७॥
असो त्याचिया व्रतासी । भंग करावया आला ऋषि ।
अतिथि होऊनि हठेसी । पावला मुनि दुर्वास ॥५८॥
ते दिवशी साधनद्वादशी घडी एक । आला अतिथि कारणिक ।
अंबरीषास पडला धाक । केवी घडे म्हणोनिया ॥५९॥
ऋषि आले देखोनि । अंबरीषाने अभिवंदोनि ।
अर्घ्य पाद्य देवोनि । पूजा केली उपचारे ॥६०॥
विनवितसे ऋषीश्वरासी । शीघ्र जावे स्नानासी ।
साधन आहे घटिका द्वादशी । यावे अनुष्ठान सारोनिया ॥१॥
ऋषि जाऊनि जाऊनि नदीसी । अनुष्ठान करती विधींसी ।
विलंब लागता तयासी । आली साधन घटिका ॥६२॥
व्रत भंग होईल म्हणोनि । पारणे केले तीर्थ घेऊनि ।
नाना प्रकार पक्वानी । पाक केला ऋषीते ॥६३॥
तव आले दुर्वास देखा । पाहूनि अंबरीषाच्या मुखा ।
म्हणे भोजन केलेसि का । अतिथीविण दुरात्मया ॥६४॥
शाप देता ऋषीश्वर । राजे स्मरला शार्ङ्गधर ।
करावया भक्ताचा कैवार । टाकून आला वैकुंठा ॥६५॥
भक्तवत्सल नारायण । शरणागताचे रक्षण ।
बिरूद बोलती पुराणे जाण । धावे धेनु वत्सासि जैसी ॥६६॥
शापिले ऋषीने द्विजासी । जन्मावे गा अखिल योनीसी ।
तव पावला ह्रषीकेशी । येऊनि जवळी उभा ठेला ॥६७॥

अंब ऋषींनी (त्यांना अंबरीष असेही म्हणतात.)" द्वादशीच्या निमित्ताने विष्णूला अवतार घ्यावयास लावला. ती कथा ऐक, अंबरीष ऋषींनी द्वादशी व्रत सुरु केले होते. ते नित्य अतिथी-अभ्यंगताची पूजा करून सर्वकाळ हरीचिंतन करीत असत. त्यावेळी पारणे फेडण्याआधी कोणी अतिथी आला तर त्याला अगोदर भोजन द्यायचे व मग आपण द्वादशीचे भोजन करायचे अशी शास्त्राज्ञा आहे. अंबरीषांच्या व्रताची कीर्ती सर्वांना माहित होती. त्यांचा व्रतभंग करावयाचा असा हेतू मनात धरून शीघ्रकोपी दुर्वास ऋषी अतिथी म्हणून मुद्दाम अंबरीषाकडे गेले. त्या दिवशी द्वादशी अगदी घटकाभरच होती. पारणे करायचे तर तेवढ्या वेळेतच अन्नग्रहण करावयास हवे; पण त्याच वेळी दुर्वास अतिथी म्हणून आले. दुर्वासांना पाहताच अंबरीषांना मोठी भीती वाटली. वेळ तर थोडाच होत. आता आपला व्रतभंग होणार या विचाराने ते अगदी अस्वस्थ झाले. तशाही परीस्थितीत अंबरीषांनी दुर्वासाचे स्वागत करून त्यांची पूजा केली. भोजनापूर्वी दुर्वास स्नानसंध्यादि करण्यासाठी नदीवर गेले." सत्वर परत या" असे अंबरीषांनी त्यांना सांगितले. इकडे द्वादशी तिथी संपण्याची वेळ झाली तरीही दुर्वासांचा पत्ताच नव्हता. शेवटी व्रतभंग होऊ नये म्हणून अंबरीषांनी केवळ एक आचमन करून पारणे केले. अतिथीच्या जागेवर भोजनाचे पान वाढून ठेवले. थोड्याच वेळाने दुर्वास आले. त्यांना सगळा प्रकार समजला. अंबरीषांकडे रागाने पाहून म्हणाले,"अरे दुरात्म्या, अतिथीने भोजन करण्याआधीच तू भोजन केलेस ? थांब मी तुला शाप देतो." हे शब्द ऐकताच अंबरीष घाबरले. त्यांनी अत्यंत कळवळून भगवान विष्णूंचा धावा केला. शीघ्रकोपी दुर्वासांच्या मुखातून शापवाणी बाहेर पडली,"अरे दुरात्म्या, माझ्या आधी तू भोजन केलेस. माझा तू अक्षम्य अपराध केला आहेस. या अपराधाबद्दल तुला सर्व योनींत जन्म घ्यावा लागेल." ही शापवाणी ऐकताच अंबरीष दुःखाने रडू लागले आणि भगवान विष्णूच्या धावा करू लागले.

मिथ्या नव्हे ऋषीचे वचन । द्विजे धरिले श्रीविष्णुचे चरण ।
भक्तवत्सल ब्रीद जाण । तया महाविष्णूचे ॥६८॥
विष्णु म्हणे दुर्वासासी । तुवा शापिले अंबरीषासी ।
राखीन आपुल्या दासासी । शाप आम्हासी तुम्ही द्यावा ॥६९॥
दुर्वास ज्ञानी ऋषीश्वर । केवळ ईश्वर अवतार ।
फेडावयास भूमिभार । कारण असे पुढे म्हणतसे ॥७०॥
जाणोनि ज्ञानीशिरोमणी । म्हणे तप करितां युगे क्षोणी ।
भेटी नव्हे हरिचरणी । भूमीवरी दुर्लभ ॥७१॥
शापसंबंधे अवतरोनि । येईल लक्ष्मी घेऊनि ।
तारावयालागोनी । भक्तजना समस्ता ॥७२॥
परोपकारसंबंधेसी । शाप द्यावा विष्णुसी ।
भूमिभार फेडावयासी । कारण असे म्हणोनिया ॥७३॥
ऐसे विचारोनि मानसी । दुर्वास म्हणे विष्णूसी ।
अवतरोनी भूमीसी । नाना स्थानी जन्मावे ॥७४॥
प्रसिद्ध होसी वेळ दहा । उपर अवतार पूर्ण दहा ।
सहज तू विश्वात्मा महा । स्थूळसूक्ष्मी वससी तू ॥७५॥
ऐसा कार्यकारण शाप । अंगिकारी जगाचा बाप ।
दुष्टांवरी असे कोप । सृष्टिप्रतिपाळ करावया ॥७६॥
ऐसे दहा अवतार झाले । असे तुवा कर्णी ऐकिले ।
महाभागवती विस्तारिले । अनंतरूपी नारायण ॥७७॥
कार्यकारण अवतार होती । क्वचित्प्रकट क्वचित्‍ गुप्ती ।
ते ब्रह्मज्ञानी जाणती । मूढमति काय जाणे ॥७८॥

त्याचक्षणी भक्तवत्सल भगवान विष्णू प्रकट झाले. ते दुर्वासांना म्हणाले, “मुनिवर्य, तुम्ही माझ्या भक्ताला शाप दिलात, पण मी त्याचे रक्षण करणार आहे. तो शाप मी स्वतः भोगीन.” दुर्वास हे परमज्ञानी होते, ते ईश्वराचा अवतार होते, क्रोधी होते तरी ते उपकारी होते. त्यांनी विचार केला. या भूलोकी युगानुयुगे तपश्चर्या केली तरीसुद्धा श्रीहरीचरणांचे दर्शन होत नाही. आता या शापाच्या निमित्ताने तो भक्तजनांचे रक्षण करण्यासाठी लक्ष्मीसह अवतार घेइल. दुष्ट-दुर्जनांचा नाश करून संतसज्जनांचे रक्षण करील. मग ते भगवान विष्णूंना म्हणाले, “हे श्रीहरी, तुम्ही पूर्णब्रह्म, विश्वात्मा आहात. तुम्ही परोपकारासाठी शाप भोगताना विविध स्थानीं, विविध वेळी, विविध योनींत असे दहा अवतार घ्या.” भगवान विष्णुंनी ते मान्य केले.

त्यानुसार भगवान विष्णूनी मत्स्य, कूर्म, वरहादि दहा अवतार घेतले. हे अवतार कार्यकारणपरत्वे होत असतात. ते कधी प्रकट तर कधी गुप्तपणे होतात. फक्त ज्ञानी लोकांना हे समजते.

आणीक सांगेन तुज । विनोद झालासे सहज ।
अनुसया अत्रिऋषीची भाज । पतिव्रताशिरोमणी ॥७९॥
तिचे गृही जन्म जाहले । त्रयमूर्ति अवतरले ।
कपटवेष धरोनि आले । पुत्र जाहले तियेचे ॥८०॥
नामधारक पुसे सिद्धासी । विनोदकथा निरोपिलीसी ।
देव अतिप्रकट वेषी । पुत्र जाहले कवणे परी ॥८१॥
अत्रि ऋषि पूर्वी कवण । कवणापासूनि उत्पन्न ।
मूळ पुरुष होता कवण । विस्तारोनि मज सांगावे ॥८२॥
म्हणे सरस्वती गंगाधर । पुढील कथेचा विस्तार ।
ऐकता होय मनोहर । सकलांभीष्टे साधती ॥८३॥
इति श्रीगुरुचरित्रपरमकथाकल्पतरो श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्धनामधारकसंवादे अंबरीषव्रतनिरूपणं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥८३॥

॥ ओवीसंख्या ॥८३॥

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

ही कथा सांगून सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, “आता मी तुला एक गंमतीची कथा म्हणजे श्रीदत्तजन्माची कथा सांगतो. अनसूया ही अत्रीऋषींची पत्नी. ती पतिव्रता शिरोमणी होती. तिच्या घरी ब्रह्मा-विष्णू-महेश हे त्रिदेव कपटवेष धारण करून आले, परंतु अनसूयेच्या तप सामर्थ्यामुळे तिच्या घरी तिची बाळे म्हणून जन्मास आले.” हे ऐकून आश्चर्यचकित झालेला नामधारक म्हणाला, “ते त्रिदेव कपटवेष धारण करून अनुसुयेच्या घरी कशासाठी आले होते ? त्यांची बाळे कशी झाली? आणि अत्रीऋषी पूर्वी कोण होते ? त्यांचा मूळ पुरुष कोण ? हे सगळे मला सविस्तर सांगा.”

अशारीतीने श्रीगुरुचरित्रामृतातील 'अंबरीष आख्यान' नावाचा अध्याय तिसरा समाप्त.

॥ ओवीसंख्या ॥८३॥

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

🙏🌹🙏

लेखन - श्रीरंग विभांडिक, ठाणे
🚩🙏🏻🚩🙏🏻🚩

अध्याय - ०२

अनुक्रमणिका

अध्याय - ०४