अध्याय – ०२

कलियुग वर्णन - गुरुमहात्म्य संदीपक आख्यान

॥ श्री गणेशाय नमः॥
त्रैमूर्तिराजा गुरु तूचि माझा । कृष्णातिरी वास करोनि वोजा ।
सुभक्त तेथे करिती आनंदा । ते सुर स्वर्गी पहाती विनोदा ॥१॥
ऐसे श्रीगुरुचरण ध्यात । जातां विष्णुनामांकित ।
अति श्रमला चालत । राहिला एका वृक्षातळी ॥२॥
क्षण एक निद्रिस्त । मनी श्रीगुरु चिंतित ।
कृपानिधि अनंत । दिसे स्वप्नी परियेसा ॥३॥
रूप दिसे सुषुप्तीत । जटाधारी भस्मांकित ।
व्याघ्रचर्म परिधानित । पीतांबर कासे देखा ॥४॥
येऊनि योगीश्वर जवळी । भस्म लाविले कपाळी ।
आश्वासूनि तया वेळी । अभयकर देतसे ॥५॥
इतुके देखोनि सुषुप्तीत । चेतन झाला नामांकित ।
चारी दिशा अवलोकित । विस्मय करी तया वेळी ॥६॥
मूर्ति देखिली सुषुप्तीत । तेचि ध्यातसे मनात ।
पुढे निघाला मार्ग क्रमित । प्रत्यक्ष देखे तैसाचि ॥७॥

"हे त्रैमुर्ती दत्तात्रेया, तूच माझा गुरु आहेस. तू कृष्णानदीच्या तीरावर वास्तव्य करतोस. तेथे तुझे भक्त नांदत असतात. ते पाहून स्वर्गातील देवांनाही मोठे कौतुक वाटते." असे श्रीगुरुंचे ध्यान करीत नामधारक मार्गाने जात असता थकवा आल्याने तो एका वृक्षाखाली विश्रांतीसाठी थांबला. तेथेच त्याला झोप लागली. झोपेत असताना त्याला स्वप्न पडले. त्या स्वप्नात जटाधारी, सर्वांगाला भस्म लावलेले, व्याघ्रचर्म परिधान केलेले, पितांबर नेसलेले श्रीगुरू दिसले. त्यांनी नामधारकाच्या कपाळी भस्म लावून त्याला अभय दिले. हे स्वप्नात पाहून नामधारक एकदम जागा झाला व इकडेतिकडे पाहू लागला, पण त्याला कोणीच दिसले नाही. स्वप्नात त्याने जी मूर्ती पहिली तिचे ध्यान करीत तो पुढे चालत निघाला. काही अंतर जातो तोच त्याला स्वप्नात पाहिलेल्या योग्याचे दर्शन झाले.

देखोनिया योगीशाते । करिता झाला दंडवते ।
कृपा भाकी करुणवक्त्रे । माता पिता तू म्हणतसे ॥८॥
जय जयाजी योगाधीशा । अज्ञानतमविनाशा ।
तू ज्योतिःप्रकाशा । कृपानिधि सिद्धमुनी ॥९॥
तुझे दर्शने निःशेष । गेले माझे दुरितदोष ।
तू तारक आम्हास । म्हणोनि आलासि स्वामिया ॥१०॥
कृपेने भक्तालागुनी । येणे झाले कोठोनि ।
तुमचे नाम कवण मुनि । कवणे स्थानी वास तुम्हा ॥११॥
सिद्ध म्हणे आपण योगी । हिंडो तीर्थ भूमीस्वर्गी ।
प्रसिद्ध आमुचा गुरु जनी । नृसिंहसरस्वती विख्यात ॥१२॥
त्यांचे स्थान गाणगापूर । अमरजासंगम भीमातीर ।
त्रयमूर्तीचा अवतार । श्रीनृसिंहसरस्वती ॥१३॥
भक्त तारावयालागी । अवतार त्रयमूर्ति जगी ।
सदा ध्याती अभ्यासयोगी । भवसागर तरावया ॥१४॥
ऐसा श्रीगुरु कृपासिंधु । भक्तजना सदा वरदु ।
अखिल सौख्य श्रियानंदु । देता होय शिष्यवर्गा ॥१५॥
त्याचे भक्ता कैचे दैन्य । अखंड लक्ष्मी परिपूर्ण ।
धनधान्यादि गोधन । अष्टैश्वर्ये नांदती ॥१६॥

नामधरकाने धावत जाऊन त्या योगी पुरुषाला दंडवत घातला आणि म्हणाला, “हे कृपासागर, आपला जयजयकार असो! आज आपल्या दर्शनाने माझी सर्व पातके नाहीशी झाली. आपण तर अज्ञानरूपी अंधार नाहीसे करणारे साक्षात सूर्यच आहात. माझा उद्धार करण्यासाठीच आपण येथे आले आहात. या दीन भक्तावर कृपा करण्यासाठी आपण आला आहात अशी माझी श्रद्धा आहे. आपण कोठून आला आहात? आपले नाव काय? आपण कोठे राहता?”
नामधारकाने असे विचारले असता, ते सिद्धयोगी म्हणाले, “मी स्वर्ग आणि पृथ्वीवर तीर्थयात्रा करीत फिरतो आहे. माझे गुरु श्रीनृसिंहसरस्वती भीमा-अमरजा नद्यांच्या संगमावरील श्रीक्षेत्र गाणगापुर येथे असतात. ते त्रिमुर्ती श्रीदत्तात्रेयांचे अवतार आहेत. आपल्या भक्तांच्या उद्धारासाठीच ते पृथ्वीवर अवतीर्ण झाले आहेत. त्यांच्या भक्तांना दुःख, दारिद्र्य कधीही येत नाही. त्यांच्या घरी लक्ष्मीचा सदैव निवास असतो, त्यांचे घर धन,धान्यांनी, गोधनादी अष्टैश्वर्याने भरलेले असते.”

ऐसे म्हणे सिद्ध मुनि । ऐकोनि विनवी नामकरणी ।
आम्ही असती सदा ध्यानी । तया श्रीगुरुयतीचे ॥१७॥
ऐशी कीर्ति ब्रीद ख्याति । सांगतसे सिद्ध यति ।
वंशोवंशी करितो भक्ति । कष्ट आम्हा केवी पाहे ॥१८॥
तू तारक आम्हांसी । म्हणोनि माते भेटलासी ।
संहार करोनि संशयासी । निरोपावे स्वामिया ॥१९॥

सिद्धमुनींनी असे सांगितले असता नामधारक म्हणाला, “मी सुद्धा त्या श्रीगुरुंचे सदैव ध्यान करीत असतो. आमच्या वंशात त्यांचीच भक्ती-उपासना परंपरेने चालत आली आहे. असे असताना माझ्याच नशिबी ही कष्टदशा का बरे? माझे नशीब थोर म्हणूनच आज तुम्ही मला भेटलात. तुम्हीच माझे तारक आहत. आता कृपा करून माझ्या संशयाचे निराकरण करा.”

सिद्ध म्हणे तये वेळी । ऐक शिष्या स्तोममौळी ।
गुरुकृपा सूक्ष्मस्थूळी । भक्तवत्सल परियेसा ॥२०॥
गुरुकृपा होय ज्यासी । दैन्य दिसे कैचे त्यासी ।
समस्त देव त्याचे वंशी । कळिकाळासी जिंके नर ॥२१॥
ऐसी वस्तु पूजूनी । दैन्यवृत्ति सांगसी झणी ।
नसेल तुजे निश्चय मनी । म्हणोनि कष्ट भोगितोसी ॥२२॥
त्रयमूर्ति श्रीगुरु । म्हणोनि जाणिजे निर्धारू ।
देऊ शकेल अखिल वरू । एका भावे भजावे ॥२३॥
एखादे समयी श्रीहरि । अथवा कोपे त्रिपुरारि ।
रक्षील श्रीगुरु निर्धारी । आपुले भक्तजनांसी ॥२४॥
आपण कोपे एखाद्यासी । रक्षू न शके व्योमकेशी ।
अथवा विष्णु परियेसी । रक्षू न शके अवधारी ॥२५॥

नामधारकाने असे विचारले असता सिद्धयोगी म्हणाले, "अरे जटाधारी शिष्या, श्रीगुरू भक्तवत्सल आहेत, त्यांची कृपा लहान-मोठ्यांवर सारखीच असते. ज्यावर गुरुकृपा आहे त्याला कसलेही दु:ख असू शकत नाही. गुरुकृपा झालेला मनुष्य काळालाही जिंकतो. सर्व देवदेवता त्याला वश होतात. अशा श्रीगुरुची तू भक्ती करतोस आणि तरीही आपण दीन-दु:खी आहोत असे सांगतोस. याचा अर्थ हाच की, तुझी त्यांच्यावर दृढभक्ती नाही, श्रद्धा नाही, म्हणूनच तुला नानाप्रकारची दु:खे भोगावी लागत आहेत. श्रीगुरुदत्तात्रेय ब्रह्म-विष्णू-महेश स्वरूप आहेत. त्यांची एकभावे उपासना केली असता ते सर्व काही देतात, म्हणून तू त्यांच्यावर दृढ श्रद्धा ठेव. आणखी एक लक्षात ठेव, जर हरी-हरांचा कोप झाला तर श्रीगुरू आपल्या भक्तांचे रक्षण करतात, पण श्रीगुरूच जर कोपले तर हरी-हरसुद्धा रक्षण करू शकत नाही."

ऐसे ऐकोनि नामकरणी । लागे सिद्धाचिया चरणी ।
विनवीतसे कर जोडुनी । भक्तिभावे करोनिया ॥२६॥
स्वामी ऐसा निरोप देती । संदेह होता माझे चित्ती ।
गुरु केवी झाले त्रिमूर्ति । ब्रह्मा विष्णु महेश्वर ॥२७॥
आणीक तुम्ही निरोपिलेती । विष्णु रुद्र जरी कोपती ।
राखो शके गुरु निश्चिती । गुरु कोपलिया न रक्षी कोणी ॥२८॥
हा बोल असे कवणाचा । कवण शास्त्रपुराणींचा ।
संदेह फेडी गा मनाचा । जेणे मन दृढ होय ॥२९॥
येणेपरी नामकरणी । सिद्धांसी पुसे वंदोनि ।
कृपानिधि संतोषोनि । सांगतसे परियेसा ॥३०॥

सिद्धांनी असे सांगितले असता नामधारकाने मोठ्या भक्तिभावाने त्यांच्या चरणांना वंदन केले. मग तो हात जोडून म्हणाला, “स्वामी, आपण सांगता त्या विषयी माझ्या मनात एक शंका आहे. श्री गुरुदत्तात्रेय हे ब्रह्मा-विष्णू-महेश स्वरूप आहेत. ते त्रिमूर्ती आहेत. ते त्रिमूर्ती अवतार आहेत हे कसे काय? आपण असेही सांगितले की, हरि-हर कोपले तर गुरु रक्षण करतात पण गुरूच कोपले तर कोणीही रक्षण करू शकत नाही. हे कसे काय? हे वचन कोणत्या शास्त्रपुराणातले आहे? कृपा करून माझी ही शंका दूर करा.”

सिद्ध म्हणे शिष्यासी ।
तुवा पुसिले आम्हांसी वेदवाक्य साक्षीसी । सांगेन ऐका एकचित्ते ॥३१॥
वेद चारी उत्पन्न । झाले ब्रह्मयाचे मुखेकरून ।
त्यापासाव पुराण । अष्टादश विख्यात ॥३२॥
तया अष्टादशांत । ब्रह्मवाक्य असे ख्यात ।
पुराण ब्रह्मवैवर्त । प्रख्यात असे त्रिभुवनी ॥३३॥
नारायण विष्णुमूर्ति । व्यास झाला द्वापारांती ।
प्रकाश केला या क्षिती । ब्रह्मवाक्यविस्तारे ॥३४॥
तया व्यासापासुनी । ऐकिले समस्त ऋषिजनी ।
तेचि कथा विस्तारोनि । सांगेन ऐका एकचित्ती ॥३५॥

सिद्ध म्हणाले, “नामधारका, तुझी शंका रास्त आहे. तुझ्या शंकेचे उत्तर मी वेद-रचनेच्या साक्षीने देतो, ते लक्षपूर्वक ऐक. ब्रह्मदेवाच्या मुखातून चार वेद व अठरा पुराणे निर्माण झाले. त्या अठरा पुराणांत ‘ब्रह्मवैवर्त’ नावाचे पुराण अतिशय प्रसिद्ध आहे. द्वापारयुगाच्या अंती प्रत्यक्ष नारायण विष्णू व्यासरूपाने अवतीर्ण झाले. त्यांनी लोककल्याणार्थ वेदांची नीट व्यवस्था केली. त्या व्यासांनी ऋषीमुनींना जी कथा सांगितली तीच कथा मी तुला सांगतो. ती तू एकाग्रचित्ताने श्रवण कर.”

चतुर्मुख ब्रह्मयासी । कलियुग पुसे हर्षी ।
गुरुमहिमा विनवीतसे करद्वय जोडोनि । भावभक्ति करोनिया ॥३७॥
म्हणे सिद्धा योगीश्वरा । अज्ञानतिमिरभास्करा ।
तू तारक भवसागरा । भेटलासी कृपासिंधु ॥३८॥
ब्रह्मदेवे कलियुगासी । सांगितले केवी कार्यासी ।
आद्यंत विस्तारेसी । निरोपिजे स्वामिया ॥३९॥

कलीयुगाने नमनपूर्वक विनवणी केली असता ब्रह्मदेवाने कलियुगाला गुरुमाहात्म्य सविस्तर सांगितले. सिद्धाने असे सांगितले असता नामधारक हात जोडून म्हणाला, “गुरुदेव, तुम्ही मला भेटलात. ब्रह्मदेवाने कलियुगाला गुरुमाहात्म्य कोणत्या कारणास्तव सांगितले? ते केव्हा सांगितले ते ऐकण्याची माझी इच्छा आहे. कृपा करून ते मला सविस्तर सांगा.”

ऐक शिष्या एकचित्ता । जधी प्रळय झाला होता ।
आदिमूति निश्चिता । होते वटपत्रशयनी ॥४०॥
अव्यक्तमूर्ति नारायण । होते वटपत्री शयन ।
बुद्धि संभवे चेतन । आणिक सृष्टि रचावया ॥४१॥
प्रपंच म्हणजे सृष्टिरचना । करणे म्हणोनि आले मना ।
जागृत होय या कारणा । आदिपुरुष तये वेळी ॥४२॥
जागृत होवोनि नारायण । बुद्धि संभवे चेतन ।
कमळ उपजवी नाभीहून । त्रैलोक्याचे रचनाघर ॥४३॥
तया कमळामधून । उदय झाला ब्रह्मा आपण ।
चारी दिशा पाहोन । चतुर्मुख झाला देखा ॥४४॥
म्हणे ब्रह्मा तये वेळी । समस्ताहुनी आपण बळी ।
मजहून आणिक बळी । कवण नाही म्हणतसे ॥४५॥
हासोनिया नारायणु । बोले वाचे शब्दवचनु ।
आपण असे महाविष्णु । भजा म्हणे तया वेळी ॥४६॥
देखोनिया श्रीविष्णुसी । नमस्कारी ब्रह्मा हर्षी ।
स्तुति केली बहुवसी । अनेक काळ परियेसा ॥४७॥
संतोषोनि नारायण । निरोप दिधला अतिगहन ।
सृष्टि रची गा म्हणून । आज्ञा दिधली तये वेळी ॥४८॥
ब्रह्मा म्हणे विष्णुसी । नेणे सृष्टि रचावयासी ।
देखिली नाही कैसी । केवी रचू म्हणतसे ॥४९॥

नामधारकाने अशी विनंती केली असता सिद्धमुनींनी ती कथा सांगण्यास सुरुवात केली. ते म्हणाले, ऐक तर - जेव्हा प्रलय झाला तेव्हा आदीमूर्ती नारायण भगवान विष्णू अव्यक्त स्वरुपात वडाच्या पानावर पहुडले होते. त्यांना सृष्टीची रचना करण्याची इच्छा झाली. जागृत झालेल्या त्यांनी आपल्या नाभीतून कमळ उत्पन्न केले. त्या कमळातून ब्रह्मदेव प्रकट झालें. त्यांनी चारी दिशांना पाहिले आणि ते चतुर्मुख झालें. ते स्वत:शीच म्हणाले, “मीच सर्वश्रेष्ठ आहे. माझ्यापेक्षा मोठा दुसरा कोणीही नाही.” त्यावेळी भगवान विष्णूंना हसू आले. ते गंभीर स्वरात म्हणाले. “मी महाविष्णू आहे. तू माझी भक्ती कर.”
हे ऐकताच ब्रम्हदेवांनी भगवान विष्णूंना नमस्कार करून त्यांची परोपरीने स्तुती केली. त्यामुळे प्रसन्न झालेल्या विष्णुंनी ब्रह्मदेवांना सृष्टी निर्माण करण्याची आज्ञा केली. त्यावर ब्रह्मदेव म्हणाले, “हे महाप्रभू, मला सृष्टीची रचना करण्याचे ज्ञान नाही. मग मी काय करू?”

ऐकोनि ब्रह्मयाचे वचन । निरोपि त्यासी महाविष्णु आपण ।
वेद असती हे घे म्हणोन । देता झाला तये वेळी ॥५०॥
सृष्टि रचावयाचा विचार । असे वेदांत सविस्तार ।
तेणेचि परी रचुनी स्थिर । प्रकाश करी म्हणितले ॥५१॥
अनादि वेद असती जाण । असे सृष्टीचे लक्षण ।
जैसा आरसा असे खूण । सृष्टि रचावी तयापरी ॥५२॥
या वेदमार्गे सृष्टीसी । रची गा ब्रह्मया अहर्निशी ।
म्हणोनि सांगे ह्रषीकेशी । ब्रह्मा रची सृष्टिते ॥५३॥

ब्रम्हदेवाचा प्रश्न ऐकून भगवान विष्णुंनी आपण महाविष्णू असल्याचे सांगितले आणि ब्रम्हदेवाला चार वेद दिले व त्यानुसार जगाची निर्मिती करण्यास सांगितले. भगवान विष्णुंनी अशी आज्ञा केली असता, ब्रह्मदेवांनी दिवस रात्र सृष्टी निर्माण केली.

सृजी प्रजा अनुक्रमे । विविध स्थावरजंगमे ।
स्वेदज अंडज नामे । जारज उद्‍भिजे उपजविले ॥५४॥
श्रीविष्णुचे निरोपाने । त्रिजग रचिले ब्रह्मयाने ।
ज्यापरी सृष्टिक्रमणे । व्यासे ऐसी कथियेली ॥५५॥
सिद्ध म्हणे शिष्यासी । नारायण वेदव्यास ऋषि ।
विस्तार केला पुराणांसी । अष्टादश विख्यात ॥५६॥
तया अष्टादशांत । पुराण ब्रह्मवैवर्त ।
ऋषेश्वरासी सांगे सूत । तेचि परी सांगतसे ॥५७॥
सनकादिकांते उपजवोनि । ब्रह्मनिष्ठ निर्गुणी ।
मरीचादि ब्रह्म सगुणी । उपजवी ब्रह्मा तये वेळी ॥५८॥
तेथोनि देवदैत्यांसी । उपजवी ब्रह्मा परियेसी ।
सांगतो कथा विस्तारेसी । ऐक आता शिष्योत्तमा ॥५९॥

भगवान विष्णुंनी अशी आज्ञा केली असता, ब्रह्मदेवांनी विविधतेने नटलेले स्थावर जंगम विश्व निर्माण केले. त्यांत स्वेदज (घामापासून उत्पन्न होणारे), अंडज (अंड्यातून उत्पन्न होणारे), जारज (वीर्यातून उत्पन्न होणारे) व उद्भिज (उगवणारे वृक्ष) अशी चार प्रकारची सृष्टी निर्माण केली. भगवान विष्णूंच्या आदेशानुसार ब्रह्मदेवाने त्रैलोक्याची रचना केली. महर्षी वेद व्यासांनी पुराणांचा विस्तार करून ब्रम्हवैवर्त पुराणाची रचना केली. मग त्यांने सनकादिक मानसपुत्र, मरीची इत्यादी सप्तर्षी, देव आणि दैत्य उत्पन्न केले.

कृत त्रेता द्वापार युग । उपजवी मग कलियुग ।
एकेकाते निरोपी मग । भूमीवरी प्रवर्तावया ॥६०॥
बोलावूनि कृतयुगासी निरोपी ब्रह्मा परियेसी ।
तुवा जावोनि भूमीसी । प्रकाश करी आपणाते ॥६१॥
ऐकोनि ब्रह्मयाचे वचन । कृतयुग आले संतोषोन ।
सांगेन त्याचे लक्षण । ऐका श्रोते एकचित्ते ॥६२॥
असत्य नेणे कधी वाचे । वैराग्यपूर्ण ज्ञानी साचे ।
यज्ञोपवीत आरंभण त्याचे । रुद्राक्षमाळा करी कंकणे ॥६३॥
येणे रूपे युग कृत । ब्रह्मयासी असे विनवित ।
माते तुम्ही निरोप देत । केवी जाऊ भूमीवरी ॥६४॥

मग ब्रह्मदेवांनी कृतयुग, त्रेतायुग, द्वापरयुग व कलियुग अशी चार युगे निर्माण केली. ही चार युगे ब्रम्हदेवांच्या आज्ञेने क्रमाक्रमाने पृथ्वीवर अवतीर्ण होत. ब्रह्मदेवांनी सर्वप्रथम कृतायुगाला पृथ्वीवर पाठविले. कृतयुग म्हणजे सत्ययुग. त्याची वैशिष्ट्ये सांगतो ती ऐक. ते सत्ययुग सत्यवचनी, वैराग्यसंपन्न, ज्ञानी व सत्वगुणांची वृद्धी करणारे होते. त्याने शुभ्रवस्त्र परिधान केले होते. त्याच्या खांद्यावर यज्ञोपवीत, गळ्यात रुद्राक्षमाळा व हातात कंकणे होती त्याने पृथ्वीवर येउन लोकांना सत्वगुणी, सत्प्रवृत्त केले. त्याने लोकांना तपश्चर्येचा मार्ग दाखविला व लोकांचा उद्धार केला.

भूमीवरी मनुष्य लोक । असत्य निंदा अपवादक ।
माते न साहवे ते ऐक । कवणे परी वर्तावे ॥६५॥
ऐकोनि सत्ययुगाचे वचन । निरोपीतो ब्रह्मा आपण ।
तुवा वर्तावे सत्त्वगुण । क्वचित्त्‌काळ येणेपरी ॥६६॥
न करी जड तूते जाण । आणिक युग पाठवीन ।
तुवा रहावे सावध होऊन । म्हणूनि पाठवी भूमीवरी ॥६७॥
वर्तता येणेपरी ऐका । झाली अवधि सत्याधिका ।
बोलावूनि त्रेतायुगा देखा । निरोपी ब्रह्मा परियेसा ॥६८॥
पृथ्वीवरील लोक सत्वगुणी होते. असत्य, निंदनीय गोष्टी अपवादात्मक होत्या. सत्ययुगाचा अवधी पूर्ण झाला असता ब्रह्मदेवाने त्रेतायुगाला पृथ्वीवर अवतरण्याची आज्ञा केली.

त्रेतायुगाचे लक्षण । ऐक शिष्या सांगेन ।
असे त्याची स्थूल तन । हाती असे यज्ञसामग्री ॥६९॥
त्रेतायुगाचे कारण । यज्ञ करिती सकळ जन ।
धर्मशास्त्रप्रवर्तन । कर्ममार्ग ब्राह्मणांसी ॥७०॥
हाती असे कुश समिधा ऐसे । धर्मप्रवर्तक सदा वसे ।
ऐसे युग गेले हर्षे । निरोप घेऊनि भूमिवरी ॥७१॥

त्रेतायुगाची लक्षणे सांगतो ती ऐक - त्या त्रेतायुगाचा देह स्थूल होत. त्याच्या हाती यज्ञ सामग्री होती. त्यामुळे त्रेतायुगात सगळे लोक यज्ञयाग करीत असत. त्याने कर्ममार्गाची स्थापना केली. वृषभ हे धर्माचे प्रतीक त्याच्या हाती होते. त्यानें पृथ्वीवर धर्मशास्त्राचा प्रचार केला आपला कार्यकाल पूर्ण झाल्यावर ते आनंदाने परत गेले.

बोलावूनि ब्रह्मा हर्षी । निरोप देत द्वापारासी ।
सांगेन तयाचे रूपासी । ऐका श्रोते एकचित्ते ॥७२॥
खड्गे खट्वांग धरोनि हाती । धनुष्य बाण एके हाती ।
लक्षण उग्र असे शांति । निष्ठुर दया दोनी असे ॥७३॥
पुण्य पाप समान देखा । स्वरूपे द्वापार असे निका ।
निरोप घेऊनि कौतुका । आला आपण भूमीवरी ॥७४॥

मग ब्रह्मदेवांनी द्वापारयुगाला पृथ्वीवर पाठविले. द्वापार युगाची लक्षणे सांगतो ती ऐक - त्याच्या हातात खट्वांग व धनुष्यबाण हि शस्त्रे होती. ते उग्र, शांत, निष्ठुर व दयावान असे दोन्ही होते. त्या युगात पाप-पुण्य समान होते, असे ते द्वापारयुग पृथ्वीवरील आपला कार्यकाल पूर्ण होताच ब्रह्मदेवांकडे परत गेले.

त्याचे दिवस पुरल्यावरी । कलियुगाते पाचारी ।
जावे त्वरित भूमीवरी । म्हणोनि सांगे ब्रह्मा देखा ॥७५॥
ऐसे कलियुग देखा । सांगेन लक्षणे ऐका ।
ब्रह्मयाचे सन्मुखा । केवी गेले परियेसा ॥७६॥
विचारहीन अंतःकरण । पिशाचासारखे वदन ।
तोंड खालते करुन । ठायी ठायी पडतसे ॥७७॥
वृद्ध आपण विरागहीन । कलह द्वेष संगे घेऊन ।
वाम हाती धरोनि शिश्न । येत ब्रह्मयासन्मुख ॥७८॥
जिव्हा धरोनि उजवे हाती । नाचे केली अतिप्रीती ।
दोषोत्तरे करी स्तुति । पुण्यपापसंमिश्र ॥७९॥
हासे रडे वाकुल्या दावी । वाकुडे तोंड मुखी शिवी ।
ब्रह्मयापुढे उभा राही । काय निरोप म्हणोनिया ॥८०॥
देखोनि तयाचे लक्षण । ब्रह्मा हासे अतिगहन ।
पुसतसे अतिविनयाने । लिंग जिव्हा का धरिली ॥८१॥
कलियुग म्हणे ब्रह्मयासी । जिंकीन समस्त लोकांसी ।
लिंग जिव्हा रक्षणारांसी । हारी असे आपणाते ॥८२॥
याकारणे लिंग जिव्हा । धरोनि नाचे ब्रह्मदेवा ।
जेथे मी जाईन स्वभावा । आपण न भिये कवणाते ॥८३॥
ऐकोनि कलीचे वचन । निरोप देत ब्रह्मा आपण ।
भूमीवरी जाऊन । प्रकाश करी आपुले गुणे ॥८४॥

द्वापारयुग परत आल्यावर ब्रह्मदेवांनी कलियुगाला बोलावून घेतले व त्याला पृथ्वीवर जाण्याची आज्ञा केली. ते कलियुग अविचारी होते. विचारहीन अंत:करण, पिशाच्चाप्रमाणे मुख असलेले ते नग्न स्वरुपात ब्रह्मदेवांसमोर प्रकट झालें. कलह आणि द्वेष यांना बरोबर घेऊन आलेल्या त्याने उजव्या हातात जीभ व डाव्या हातात शिश्न म्हणजे लिंग धरले होते. ते कलियुग रडत, हसत, शिव्या देत, नाचत-नाचता ब्रह्मदेवापुढे तोंड खाली घालून उभे रहिले आणि बोलावण्याचे कारण विचारले. त्याला पाहताच ब्रह्मदेवांना हसू आले, “तू लिंग आणि जीभ का धरली आहेस?” असे विचारले असता कलियुग म्हणाले, “मी सर्वांना जिंकू शकतो पण वाणी, रसना व कामवासना यांच्यावर जे ताबा ठेवतात त्यांचे मी काहीही वाईट करू शकत नाही.”

कलि म्हणे ब्रह्मयासी । मज पाठविता भूमीसी ।
आपुले गुण तुम्हांसी । सांगेन ऐका स्वामिया ॥८५॥
उच्छेद करीन धर्मासी । आपण असे निरंकुशी ।
निरानंद परियेसी । निंदा कलह माझेनी ॥८६॥
परद्रव्यहारक परस्त्रीरत । हे दोघे माझे भ्रात ।
प्रपंच मत्सर दंभक । प्राणसखे माझे असती ॥८७॥
बकासारिखे संन्यासी । तेचि माझे प्राण परियेसी ।
छळण करोनि उदरासी । मिळविती पोषणार्थ ॥८८॥
तेचि माझे सखे जाण । आणीक असतील पुण्यजन ।
तेचि माझे वैरी जाण । म्हणोनि विनवी ब्रह्मयासी ॥८९॥

ब्रह्मदेवांनी कलियुगाला पृथ्वीवर जाण्यास सांगितले तेव्हा कलियुग ब्रह्मदेवाला म्हणाले – “मला पृथ्वीवर पाठवत आहात, पण माझा स्वभाव कसा आहे हे आपणांस माहित आहे का? मी पृथ्वीवर धर्माचा उच्छेद करीन. मी स्वच्छंदी आहे. मी लोकांच्यात निद्रा आणि कलह माजवीन. परद्रव्याचा अपहार करणारे व परस्त्रीशी रममाण होणारे हे दोघेही माझे प्राणसखे आहेत. ढोंगी संन्यासी कपटकारस्थान करून आपले पोट भरणारे, माझे प्राणसखे आहेत. परंतु जे पुण्यशील असतील ते माझे शत्रू, वैरी होत.”

ब्रह्मा म्हणे कलियुगासी । सांगे तुज उपदेशी ।
कलियुगी आयुष्य नरासी । स्वल्प असे एक शत ॥९०॥
पूर्व युगांतरी देखा । आयुष्य बहु मनुष्यलोका ।
तप अनुष्ठान ऐका । करिती अनेक दिवसवरी ॥९१॥
मग होय तयांसी गती । आयुष्य असे अखंडिती ।
याकारणे क्षिती कष्टती । बहु दिवसपर्यंत ॥९२॥
तैसे नव्हेचि कलियुग जाण । स्वल्प आयुष्य मनुष्यपण ।
करिती तप अनुष्ठान । शीघ्र पावती परमार्था ॥९३॥
जे जन असती ब्रह्मज्ञानि । पुण्य करितील जाणोनि ।
त्यास तुवा साह्य होऊनि । वर्तत असे म्हणे ब्रह्मा ॥९४॥

कलियुगाने स्वतःबद्दल असे सांगितले असता ब्रह्मदेव म्हणाले, “पूर्वीच्या युगात मनुष्यांना दीर्घायुष्य होते, त्यामुळे ते खूप दिवस तपानुष्ठान करीत असत. त्यांना मृत्यू नव्हता, त्यामुळे त्यांना पृथ्वीवर प्रदीर्घकाळ कष्ट सोसावे लागत असत. पण आता तसे नाही. तुझ्या कार्यकाळात लोकांना अल्पायुष्य, फार तर शंभर वर्षे आयुष्य असेल. त्यांच्या ठिकाणी शक्तीही कमी असेल. त्यामुळे लोक तपानुष्ठान करून अल्पावधीत परमार्थप्राप्ती करून घेतील. जे लोक ब्रह्मज्ञानी व पुण्यशील असतील त्यांना तू सहाय्य करावेस.”

ऐकोनि ब्रह्मयाचे वचन । कली म्हणतसे नमोन ।
स्वामींनी निरोपिले जे जन । तेचि माझे वैरी असती ॥९५॥
ऐसे वैरी जेथे असती । केवी जाऊ तया क्षिती ।
ऐकता होय मज भीति । केवी पाहू तयासी ॥९६॥
पंचशत भूमंडळात । भरतखंडी पुण्य बहुत ।
मज मारितील देखत । कैसा जाऊ म्हणतसे ॥९७॥

ब्रह्मदेवांनी असे सांगितले असता कलियुग म्हणाले, “आपण ज्या लोकांविषयी सांगता ते माझे वैरी आहेत. असे लोक जेथे असतील तेथे मी कसा जाऊ? मला त्यांची भीती वाटते. त्यांच्याकडे मी पाहू शकत नाही. भरतखंडात पुण्य खूप आहे. अशा ठिकाणी मी गेलो तर लोक मला मारतील. मग मी तिकडे कसा जाऊ”?

ऐकोनि कलीचे वचन । ब्रह्मा निरोपी हासोन ।
काळात्म्याते मिळोन । तुवा जावे भूमीसी ॥९८॥
काळात्म्याचे ऐसे गुण । धर्मवासना करिल छेदन ।
पुण्यात्म्याचे अंतःकरण । उपजेल बुद्धि पापाविषयी ॥९९॥
कली म्हणे ब्रह्मयासी । वैरी माझे परियेसी ।
वसतात भूमंडळासी । सांगेन स्वामी ऐकावे ॥१००॥

ब्रह्मदेव म्हणाले, “तू कलीकाळाच्या संगतीने भूलोकावर गेलास की धर्म भावनेला छेद जाईल. पुण्यात्म्यांचे अंत:करण पापाकडे आकृष्ट होईल.”

उपद्रविती माते बहुत । कृपा न ये मज देखत ।
जे जन शिवहरी ध्यात । धर्मरत मनुष्य देखा ॥१॥
आणिक असती माझे वैरी । वास करिती गंगातीरी ।
आणिक वाराणशीपुरी । जाऊनि धर्म करिती देखा ॥२॥
तीर्थे हिंडती जे चरणे । आणिक ऐकती पुराणे ।
जे जन करिती सदा दाने । तेचि माझे वैरी जाण ॥३॥
ज्यांचे मनी वसे शांति । तेचि माझे वैरी ख्याति ।
अदांभिकपणे पुण्य करिती । त्यांसी देखता भीतसे ॥४॥
नासाग्री दृष्टि ठेवुनी । जप करिती अनुष्ठानी ।
त्यासि देखताचि नयनी । प्राण माझा जातसे ॥५॥
स्त्रियांपुत्रांवरी प्रीति । मायबापा अव्हेरिती ।
त्यावरी माझी बहु प्रीति । परम इष्ट माझे जाणा ॥६॥
वेदशास्त्रांते निंदिती । हरिहरांते भेद पाहती ।
अथवा शिव विष्णु दूषिती । ते परम आप्त माझे जाणा ॥७॥
जितेंद्रिय जे असती नर । सदा भजती हरिहर ।
रागद्वेषविवर्जित धीर । देखोनि मज भय ॥८॥
ब्रह्मा म्हणे कलियुगासी । तुझा प्रकाश बहुवसी ।
तुवा जाताचि भूमीसी । तुझे इच्छे रहाटतील ॥९॥
एखादा विरळागत । होईल नर पुण्यवंत ।
त्याते तुवा साह्य होत । वर्तावे म्हणे ब्रह्मा ॥११०॥
ऐकोनि ब्रह्मयाचे वचन । कलियुग करीतसे नमन ।
करसंपुट जोडोन । विनवितसे परियेसा ॥११॥
माझ्या दुष्ट स्वभावासी । केवी साह्य व्हावे धर्मासी ।
सांगा स्वामी उपायासी । कवणेपरी रहाटावे ॥१२॥

कलियुग म्हणाले – “परमात्मा भक्तीत लीन असा धर्माचरणी मनुष्य पाहिल्यास मला वेदना होतात. जे लोक गंगातीरी काशी, वाराणशी येथे धर्म करतात ते माझे वैरी होत. जे सदा दानधर्म करून पुराण श्रवण करतात ते मला वैरी वाटतात. जे जप-तप करतात त्यांना पाहून मला प्राणभय वाटते. जे आपल्या स्त्री-पुत्रांवर प्रेम करून आई-बापास अव्हेरतात ते माझे परमस्नेही आहेत. जे वेदशास्त्रांची निंदा करून, हरी हरांना दूषणे देतात, ते माझे आप्त होय. जे हरीहर भक्तीत लीन आहेत, जितेंद्रिय आहेत त्यांना पाहून मला भय वाटते.”
कलियुगाचे बोलणे ऐकून ब्रह्मदेव म्हणाले – “तू पृथ्वीवर जाताच तुझ्या इच्छेप्रमाणेच होईल. एखादाच मनुष्य पुण्यवंत होईल. त्याच्यावर तुझा प्रभाव पडणार नाही, त्याला तू सहाय्य कर. बाकी सगळेच तुला वश होतील”.
कलियुग म्हणाले, “मी दुष्ट स्वभावाचा आहे. मग मी धर्मशील, पुण्यशील मनुष्यांना सहाय्य कसे करणार?”

कलीचे वचन ऐकोनि । ब्रह्मा हसे अतिगहनि ।
सांगतसे विस्तारोनि । उपाय कलीसी रहाटावया ॥१३॥
काळ वेळ असती दोनी । तुज साह्य होउनी ।
येत असती निर्गुणी । तेचि दाविती तुज मार्ग ॥१४॥
निर्मळ असती जे जन । तेचि तुझे वैरी जाण ।
मळमूत्रे जयासी वेष्टन । ते तुझे इष्ट परियेसी ॥१५॥
याचि कारणे पापपुण्यासी । विरोध असे परियेसी ।
जे अधिक पुण्यराशी । तेचि जिंकिती तुज ॥१६॥
या कारणे विरळागत । होतील नर पुण्यवंत ।
तेचि जिंकिती निश्चित । बहुतेक तुज वश्य होती ॥१७॥
एखादा विवेकी जाण । राहे तुझे उपद्रव साहोन ।
जे न साहती तुझे दारुण । तेचि होती वश्य तुज ॥१८॥
या कारणे कलियुगाभीतरी । जन्म होतील येणेपरी ।
जे जन तुझेचि परी । न होय त्या ईश्वरप्राप्ति ॥१९॥

कलियुगाचा प्रश्न ऐकून ब्रह्मदेवांनी त्यास सविस्तर उपाय सांगितला तो असा – काळ आणि वेळ दोन्ही तुला सहाय्यभूत होऊन मार्ग दाखवतील. निर्मळ मनाचे लोक तुझे वैरी समज, तर कपटी कुटील मनाचे लोक तुझे आप्त समज. याचमुळे पाप आणि पुण्य यात संघर्ष असेल. ज्यांच्या जवळ अधिक पुण्य धन असेल ते तुझ्यावर मात करतील. यामुळे पुण्यवंत मनुष्य दुर्लभ होतील आणि तेच तुला जिंकतील, बाकी सर्व तुला वश होतील. जे विवेकी लोक असतील तेच तुझा उपद्रव सहन करू शकतील, बाकी तुला वश होतील. यामुळे कलियुगात जन्म घेणारी व्यक्ती तुझीच होऊन ईश्वरप्राप्ती दुर्लभ होईल.

ऐकोनि ब्रह्मदेवाचे वचन । कलियुग करितसे प्रश्न ।
कैसे साधूचे अंतःकरण । कवण असे निरोपावे ॥१२०॥
ब्रह्मा म्हणे तये वेळी । एकचित्ते ऐक कली ।
सांगेन ऐका श्रोते सकळी । सिद्ध म्हणे शिष्यासी ॥२१॥
धैर्य धरोनि अंतःकरण । शुद्ध बुद्ध वर्तती जन ।
दोष न लागती कधी जाण । लोभवर्जित नरांसी ॥२२॥
जे नर भजनी हरिहरांसी । अथवा असती काशीनिवासी ।
गुरु सेविती निरंतरेसी । त्यासी तुझा न लगे दोष ॥२३॥
मातापिता सेवकासी । अथवा सेवी ब्राह्मणासी ।
गायत्री कपिला धेनूसी । भजणारांसी न लगे दोष ॥२४॥
वैष्णव अथवा शैवासी । जे सेविती नित्य तुळसीसी ।
आज्ञा माझी आहे ऐसी । तयासी बाधू नको ॥२५॥
गुरुसेवक असती नर । पुराण श्रवण करणार ।
सर्वसाधनधर्मपर । त्याते तुवा न बाधावे ॥२६॥
सुकृती शास्त्रपरायणासी । गुरूते सेवित वंशोवंशी ।
विवेके धर्म करणारासी । त्याते तुवा न बाधावे ॥२७॥

ब्रह्मदेवाचे म्हणणे ऐकल्यावर कलीयुगाने विचारले – मग मी सज्जनांशी कसे वर्तावे? त्यावर ब्रह्मदेव म्हणाले – “मग एकचित्ताने ऐक तर – जे लोक देहाने व मनाने पवित्र असतील, धैर्यशील असतील, जे निर्लोभी असतील, जे हरिहरांची सेवा करणारे असतील, जे सदैव आपल्या गुरुंची सेवा करतील त्यांना तू पीडा देऊ नकोस. आई-वडिलांची सेवा करणाऱ्या, ब्राह्मण, गायत्री व कपिलाधेनु यांची सेवा करणाऱ्या, सदैव तुळशीला वंदन करणाऱ्या अशा लोकांना तू पीडा देऊ नकोस. आपल्या गुरुंची सेवा करणारे, अभेद भक्ती करणारे, नित्य पुराण श्रवण करणारे, सद्विवेक जपणारे असे जे लोक असतील, त्यांना तू कधीही त्रास देऊ नकोस. ही माझी आज्ञा आहे.”

कलि म्हणे ब्रह्मयासी । गुरुमहिमा आहे कैशी ।
कवण गुरुस्वरूपे कैसी । विस्तारावे मजप्रति ॥२८॥
ऐकोनि कलीचे वचन । ब्रह्मा सांगतसे आपण ।
गकार म्हणजे सिद्ध जाण । रेफः पापस्य दाहकः ॥२९॥
उकार विष्णुरव्यक्त । त्रितयात्मा श्रीगुरु सत्य ।
परब्रह्म गुरु निश्चित । म्हणोनि सांगे कलीसी ॥१३०॥

कलियुगाने ब्रह्मदेवांना विचारले “गुरु, या शब्दाचा अर्थ काय? त्याचे स्वरूप कसे असते? गुरुचे माहात्म्य कोणते?" ब्रह्मदेव म्हणाले – “'ग +उ' व 'र + ऊ' मिळून 'गुरु' शब्द होतो. यातील गकार म्हणजे 'ग्' हे अक्षर गणेशवाचक आहे, 'उ' हे विष्णूवाचक व 'र' हे अग्निवाचक आहे. हे आहे परब्रह्म गुरूचे रूप.”

श्लोक ॥ गणेशो वाऽग्निना युक्तो विष्णुना च समन्वितः वर्णद्वयात्मको मंत्रश्चतुर्मुक्तिप्रदायकः ॥३१॥
टीका ॥ गणेशाते म्हणती गुरु । तैसाचि असे वैश्वानरू ।
ऐसाचि जाण शार्ङ्गधरू । गुरुशब्द वर्ते इतुके ठायी ॥३२॥
श्लोक ॥ गुरुः पिता गुरुर्माता । गुरुरेव परः शिवः ।
शिवे रुष्टे गुरुस्त्राता गुरौ रुष्टे न कश्चन ॥३३॥
टीका ॥ गुरु आपला मातापिता । गुरु शंकरु निश्चिता ।
ईश्वरु होय जरि कोपता । गुरु रक्षील परियेसा ॥३३॥
गुरु कोपेल एखाद्यासी । ईश्वर न राखे परियेसी ।
ईश्वरू कोपेल ज्या नरासी । श्रीगुरु रक्षी निश्चये ॥३५॥
श्लोक ॥ गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः गुरुर्देवो महेश्वरः ।
गुरुरेकः परं ब्रह्म तस्मातगुरुमुपाश्रयेत ॥३६॥
टीका ॥ गुरु ब्रह्मा सत्य जाण । तोचि रुद्र नारायण ।
गुरुचि ब्रह्म कारण । म्हणोनि गुरु आश्रावा ॥३७॥
श्लोक ॥ हरौ प्रसन्नेऽपि च वैष्णवा जनाः संप्रार्थयन्ते गुरुअक्तिमव्ययाम्‍ ।
गुरौ प्रसन्ने जगदीश्वरः सदा जनार्दनस्तुष्यति सर्वसिद्धिदः ॥३८॥
टीका ॥ ईश्वर जरी प्रसन्न होता । त्यासी गुरु होय ओळखविता ।
गुरु आपण प्रसन्न होता । ईश्वर होय आधीन आपुल्या ॥३९॥
श्लोक ॥ गुरुः सदा दर्शयिता प्रवृत्ति तीर्थं व्रतं योगतपादिधर्मान् ।
आचारवर्णादिविवेकयज्ञान् ज्ञानं परं भक्तिविवेकयुक्तम् ॥१४०॥
टीका ॥ गुरु भजे शास्त्रमार्ग वर्तोनि । तीर्थव्रतयोगतपादि मुनी ।
आचारवर्णादि ज्ञानी । ज्ञान परम भक्तिविवेकयुक्त ॥४१॥
या कारणे श्रीगुरुसी । भजावे शास्त्रमार्गेसी ।
तीर्थव्रतयागतपासी । ज्योतिःस्वरूप असे जाणा ॥४२॥
आचारधर्मावर्णाश्रमांसी । विवेकधर्ममार्गासी भक्तिवैराग्ययुक्तांसी ।
गुरुचि मार्ग दाविणार ॥४३॥

गुरु शब्द धर्म-अर्थ-काम-मोक्ष या चारी पुरुषार्थांची प्राप्ती करून देणारा आहे. गुरु हेच माता पिता आहेत, शिव आहेत. शिव शंकर कोपले तर गुरु रक्षण करील, पण गुरु कोपले तर शिवसुद्धा रक्षण करू शकणार नाही. गुरु हाच ब्रह्मा-विष्णू-महेश आहे. गुरु हेच साक्षात परब्रम्ह आहे. म्हणून सदैव गुरूची-सद्गुरूची सेवा करावी. वैष्णवजन 'गुरुभक्ती अखंड राहो!' अशी प्रार्थना करतात. गुरूंमूळेच ईश्वर प्रसन्न होतो, मात्र गुरु प्रसन्न झाले तर परमेश्वर आपल्या अधीन होतो. गुरुची भक्ती केल्याने तीर्थे, तपे, योग, ताप इत्यादी धर्म कळतात. त्याचप्रमाणे गुरुची सेवा केल्यामुळे आचारधर्म, वर्णाश्रमधर्म, ज्ञान, भक्ती व वैराग्य यांची प्राप्ती होते म्हणून गुरूचीच सेवा करावी. त्याचेच भजन-पूजन करवे. गुरूच सर्व देवांपेक्षा श्रेष्ठ आहे.
याचमुळे तीर्थ, व्रत, याग, तप, ज्योती स्वरूप अशा गुरूंची शास्त्रशुद्ध भक्ती करावी. आचार, धर्म, वर्ण, भक्ती, वैराग्य या सर्वांसाठी गुरु हेच मार्गदर्शक आहेत.

इतुके ऐकोनि कलि आपण । विनवीतसे कर जोडून ।
गुरु सर्व देवासमान । केवी झाला सांगा मज ॥४४॥
ब्रह्मा म्हणे कलीसी । सांगेन तुज विस्तारेसी ।
एकचित्ते परियेसी । गुरुवीण पार नाही ॥४५॥

अशाप्रकारे ब्रह्मदेवांनी गुरुमाहात्म्य सांगितले असता, कलीने विचारले, “गुरु हेच सर्व देवांसमान आहे असे म्हणता हे कसे काय?” ब्रम्हदेव कलीला म्हणाले, “तुला सगळे काही सविस्तर सांगतो. तू एकाग्र चित्ताने श्रवण कर. गुरुशिवाय तरणोपाय नाही.”

श्लोक ॥ गुरु विना न श्रवेण भवेत् कस्यापि कस्यचित् ।
विना कर्णेन शास्त्रस्य श्रवणं तत्कुतो भवेत् ॥४६॥
टीका । गुरुवीण समस्तांसी । श्रवण कैचे परियेसी ।
श्रवण होता मनुष्यांसी । समस्त शास्त्रे ऐकती ॥
शास्त्र ऐकता परियेसी । तरतील संसारासी ।
या कारणे गुरुचि प्रकाशी । ज्योतःस्वरूप जाणावा ॥४८॥
गुरु सेविता सर्व सिद्धि । होती परियेसा त्रिशुद्धि ।
कथा वर्तली अनादि । अपूर्व तुज सांगेन ॥४९॥

“शास्त्रश्रवण केल्याशिवाय ज्ञानप्राप्ती होत नाही. गुरुमुखातून बाहेर पडलेले ज्ञान श्रवण केले तरच ज्ञानप्राप्ती होते. गुरु हाच प्रकाश देणारा ज्योतिस्वरुप आहे. याविषयी मी तुला एक प्राचीन कथा सांगतो ती ऐक.” असे बोलून ब्रह्मदेवांनी संदीपक आख्यान सांगण्यास प्रारंभ केला.

पूर्वी गोदावरीचे तीरी । अंगिरस ऋषींचा आश्रम थोरी ।
वृक्ष असती नानापरी । पुण्यनामे मृग वसती ॥५०॥
ब्रह्मऋषि आदिकरोनि । तप करिती तया स्थानी ।
तयांत वेदधर्म म्हणोनि । पैलपुत्र होता द्विज ॥५१॥
तया शिष्य बहु असती । वेदशास्त्र अभ्यासिती ।
त्यात दीपक म्हणोनि ख्याति । शिष्य होता परियेसा ॥५२॥
होता शिष्य गुरुपरायण । केला अभ्यास शास्त्रपुराण ।
झाला असे अतिनिपुण । सेवा करिता श्रीगुरुची ॥५३॥

खूप वर्षापूर्वीची कथा. गोदावरी नदीच्या तीरावर अंगिरस नावाच्या ऋषींचा आश्रम होत. त्या आश्रमात पैलऋषींचे शिष्य असलेले वेदधर्म नावाचे ऋषी होते. त्यांचे अनेक शिष्य त्यांच्याजवळ वेदशास्त्रादींचा अभ्यास करीत असत. त्यांत संदीपक नावाचा एक शिष्य होता. तो मोठा विद्वान होता. त्याची आपल्या गुरूंवर फार भक्ती होती. आपल्या गुरुंची अगदी मनापासून सेवा करून तो शास्त्र-पुराणांमध्ये पारंगत झाला.

वेदधर्म एके दिनी । समस्त शिष्यांसी बोलावूनी ।
पुसतसे संतोषोनि । ऐका श्रोते एकचित्ते ॥५४॥
बोलावुनि शिष्यांसी । बोले गुरु परियेसी ।
प्रीति असेल आम्हांसी । तरी माझे वाक्य परियेसा ॥५५॥
शिष्य म्हणती गुरूसी । जे जे स्वामी निरोपिसी ।
तू तारक आम्हांसी । अंगिकारू हा भरवसा ॥५६॥
गुरूचे वाक्य जो न करी । तोचि पडे रौरव घोरी ।
अविद्या मायासागरी । बुडोन जाय तो नर ॥५७॥
मग तया कैची गति । नरकी पडे तो सतती ।
गुरु तारक हे ख्याति । वेदपुराणे बोलती ॥५८॥

एकदा वेदधर्मानी आपल्या सर्व शिष्यांची परीक्षा घ्यायचे ठरविले. त्यांनी सर्व शिष्यांना बोलाविले व ते शिष्यांना म्हणाले, “तुमचे माझ्यावर प्रेम असेल तर मी काय सांगतो ते लक्षपूर्वक ऐका.” शिष्य म्हणाले, “गुरुदेव तुम्हीच आमचे तारणहार आहात. जो गुरूंचे आज्ञापालन करत नाही, तो तर या अज्ञानाच्या मायसागरातच बुडून जाणार. गुरुदेव तुमचे वचन आम्हाला वेदप्रमाण. आपण काय ते सांगा.”

ऐकोनि शिष्यांची वाणी । तोषला वेदधर्म मुनी ।
संदीपकाते बोलावुनी । सांगतसे परियेसा ॥५९॥
ऐका शिष्य सकळीक । आमचे पूर्वार्जित असे एक ।
जन्मांतरी सहस्त्राधिक । केली होती महापातके ॥१६०॥
आमचे अनुष्ठान करिता । बहुत गेले प्रक्षाळिता ।
काही शेष असे आता । भोगिल्यावाचून न सुटे जाणा ॥६१॥
तप सामर्थ्ये उपेक्षा करितो । पापमोक्षा आड रिघतो ।
याचि कारणे निष्कृति करितो । तया पाप घोरासी ॥६२॥
न भोगिता आपुले देही । आपले पापा निष्कृति नाही ।
हा निश्चय जाणोनि पाही । भोगावे आम्ही परियेसा ॥६३॥
या पापाचे निष्कृतीसी । जावे आम्ही वाराणशीसी ।
जाईल पाप शीघ्रेसी । प्रख्यात असे अखिल शास्त्री ॥६४॥
या कारणे आम्हांसी । न्यावे पुरी वाराणशीसी ।
पाप भोगीन स्वदेहासी । माते तुम्ही सांभाळावे ॥६५॥
या समस्त शिष्यांत । कवण असे सामर्थ्यवंत ।
अंगिकारावे त्वरित । म्हणोनि पुसे शिष्यांसी ॥६६॥

शिष्यांचे हे बोलणे ऐकून वेदधर्म प्रसन्न चित्ताने म्हणाले, “पूर्वजन्मार्जीत, पूर्वसंचित अशी काही माझी पातके होती. या पातकांचा नाश व्हावा म्हणून मी आजपर्यंत खूप तप केले. त्यातील पुष्कळसे पाप संपले आहे. अद्याप थोडे शिल्लक आहे. ते भोगल्याशिवाय संपणार नाही. त्यासाठी काशीक्षेत्री जाऊन राहावयाचे असे मी ठरविले आहे. ते पापभोग माझ्या देहानेच भोगणे प्राप्त आहे. त्यावेळी तुमच्यापैकी कोण माझ्याबरोबर येऊन माझी सेवा करील ते सांगा. तुमच्यापैकी एकजण जरी माझ्याबरोबर येउन माझी सेवा करील तर मी नक्कीच पापमुक्त होइन.”

तया शिष्यांमध्ये एक । नाम असे संदीपक ।
बोलतसे अतिविवेक । तया गुरूप्रति देखा ॥६७॥
दीपक म्हणे गुरुस । पाप करितां देहनाश ।
न करावा संग्रहो दुःखास । शीघ्र करा प्रतिकारू ॥६८॥
वेदधर्म म्हणे तयासी । दृढ देह असता मनुष्यासी ।
क्षालन करावे पापासी । पुढती वाढे विषापरी ॥६९॥
अथवा तीर्थे प्रायश्चित्ते । आपुले देही भोगोनि त्वरिते ।
पापावेगळे न होता निरुते । मुक्ति नव्हे आपणांसी ॥१७०॥
देव अथवा ऋषेश्वरांसी । मनुष्यादि ज्ञानवंतासी ।
क्षालन न होय पापासी । आपुले आपण न भोगिता ॥७१॥
दीपक म्हणे गुरूसी । स्वामी निरोपावे आपणासी ।
सेवा करीन स्वशक्तीसी । न करिता अनुमान सांगिजे ॥७२॥

वेदधर्माचे हे शब्द ऐकताच सर्व एकमेकांकडे पाहू लगले. त्यावेळी संदीपक नावाचा शिष्य म्हणाला, “गुरुदेव,जो दुःखभोग आहे तो तुम्हाला भोगूनच संपवावं लागणार. आपला देह सुदृढ आहे तोवर तो भोग संपवावा म्हणजे देहाचा नाश होणार नाही. भोग संपल्याशिवाय मुक्ती मिळणार नाही हे मला मान्य आहे. मी आपली सेवा करण्यास तयार आहे. मी आपणास काशीला घेऊन जातो. आपण आज्ञा करावी.”

ऐकोनि दीपकाचे वचन । वेदधर्म म्हणे आपण ।
कुष्ठे होईल अंग हीन । अंधक पांगूळ परियेसा ॥७३॥
संवत्सर एकविशंत । माते सांभाळावे बहुत ।
जरी असेल दृढ व्रत । अंगिकारावी तुम्ही सेवा ॥७४॥
दीपक म्हणे गुरूसी । कुष्ठी होईन आपण हर्षी ।
अंध होईन एकवीस वर्षी । पापनिष्कृति करीन ॥७५॥
तुमचे पापाचे निष्कृति । मी करीन निश्चिती ।
स्वामी निरोपावे त्वरिती । म्हणोनि चरणांसी लागला ॥७६॥

संदीपकाचे हे बोलणे ऐकून वेदधर्म ऋषींना खूप बरे वाटले. ते म्हणाले, “भोग भोगताना मी कुष्ठरोगी होईन. अंगहीन होईन. मी पांगळा होईन. अंध होईन. तुला माझा एकवीस वर्षे सांभाळ करावा लागेल. तुझी तयारी आहे का ?” संदीपक म्हणाला – “मी आपणासाठी आनंदाने कुष्ठरोगी होईन, एकवीस वर्षे अंध होईन, आणि आपल्याला पापमुक्ती मिळेल हे निश्चित करीन.” असे म्हणून संदीपकाने गुरूंना चरणस्पर्श केला.

ऐकोनि शिष्याची वाणी । संतोषला वेदधर्म मुनी ।
सांगतसे विस्तारोनि । तया पाप-लक्षणे ॥७७॥
आपुले पाप आपणासी । ग्राह्य नव्हे पुत्रशिष्यांसी ।
न भोगितां स्वदेहासी । न वेचे पाप परियेसा ॥७८॥
याकारणे आपण देखा । भोगीन आपुले पापदुःखा ।
सांभाळी मज तू संदीपका । एकवीस वर्षेपर्यंत ॥७९॥
जे पीडिती रोगे देखा । प्रतिपाळणारासी कष्ट अधिका ।
मजहूनि संदीपका । तूते कष्ट अधिक जाण ॥१८०॥
या कारणे आपुले देही । भोगीन पाप निश्चयी ।
तुवा प्रतिपाळावे पाही । काशीपूरा नेऊनिया ॥८१॥
तया काशीपुरी जाण । पापावेगळा होईन ।
आपण शाश्वतपद पावेन । तुजकरिता शिष्योत्तमा ॥८२॥
दीपक म्हणे गुरूसी । अवश्य नेईन पुरी काशी।
सेवा करीन एकवीस वर्षी । विश्वनाथासम तुमची ॥८३॥

संदीपकचे बोलणे ऐकून प्रसन्न झालेले वेदधर्म ऋषी पाप लक्षणे विस्ताराने सांगू लागले – “आपले पातक हे आपल्याच देहास भोगणे प्राप्त आहे, त्यात शिष्यगण कुठलेही सहाय्य करू शकत नाही. त्यामुळे हे संदीपका मला हे पातक भोगण्यास, तुला माझा एकवीस वर्षे सांभाळ करावा लागेल. पीडित, रोगी यांना होणाऱ्या त्रासापेक्षा त्यांचा सांभाळ करणाऱ्याना अधिक कष्ट होतात. त्यामुळे तुला सर्वाधिक कष्ट होतील. याचमुळे काशीक्षेत्री नेऊन मला पातकमुक्त होण्यास सहाय्य करण्याने तु शाश्वत शिष्योत्तम होशील.”
तेव्हा संदीपक म्हणाला – “मी आपणास अवश्य काशीक्षेत्री नेईन. आपली काशीविश्वनाथासम सेवा करीन.”

ब्रह्मा म्हणे कलियुगासी । कैसा होता शिष्य त्यासी ।
कुष्ठ होतांची गुरूसी । नेले काशीपुरा ॥८४॥
मणिकर्णिका उत्तरदेशी । कंबळेश्वर सन्निधेसी ।
राहिले तेथे परियेसी । गुरू शिष्य दोघेजण ॥८५॥
स्नान करूनि मणिकर्णिकेसी । पूजा करिती विश्वनाथासी ।
प्रारब्धभोग त्या गुरूसी । भोगीत होता तया स्थानी ॥८६॥
कुष्ठरोग झाला बहुत । अक्षहीन अतिदुःखित ।
संदीपक सेवा करित । अतिभक्ती करूनिया ॥८७॥
व्यापिला देह कुष्ठे बहुत । पू कृमि पडे रक्त ।
दुःखे व्यापला अत्यंत । अपस्मारी झाला जाण ॥८८॥
भिक्षा मागोनि संदीपक । गुरूसी आणोनि देत नित्यक ।
करी पूजा भावे एक । विश्वनाथस्वरूप म्हणतसे ॥८९॥
रोगे करूनि पीडितां नरू । साधुजन होती क्रूरू ।
तोचि देखा द्विजवरू । होय क्रूर एखादे वेळी ॥१९०॥
भिक्षा आणितां एखादे दिवशी । न जेवे श्रीगुरु कोपेसी ।
स्वल्प आणिले म्हणोनि क्लेशी । सांडोनि देत भूमीवरी ॥९१॥
येरे दिवशि जाऊनि शिष्य । आणि अन्ने बहुवस ।
मिष्टान्ने न आणी म्हणोनि क्लेश । करिता झाल परियेसा ॥९२॥
परोपरीचे पक्वान्न । का नाणिशी म्हणे जाण ।
कोपे मारू येत आपण । शाका परोपरी मागतसे ॥९३॥
जितुके आणि मागोनिया । सर्वस्वे करीतसे वाया ।
कोपे देत शिविया । परोपरी परियेसा ॥९४॥
एखादे समयि शिष्यासी । म्हणे ताता ज्ञानराशी ।
मजनिमित्त कष्टलासी । शिष्यराया शिखामणी ॥९५॥
सवेचि म्हणत वचने क्रूर । माते गांजिले अपार ।
तू आमुचे विष्ठामूत्र । क्षणाक्षणा धूत नाही ॥९६॥
खाताती मज मक्षिका । कां न निवारिसी संदीपका ।
सेवा करितां म्हणे ऐका । भिक्षा नाणिशी म्हणतसे ॥९७॥
या कारणे पापगुण । ऐसेची असती जाण ।
वोखट वाक्य निर्गुण । पाप म्हणोनि जाणावे ॥९८॥
पाप असे जेथे बहुत । दैन्य मत्सर वसे तेथ ।
शुभाशुभ नेणे क्वचित । पापरूपे जाणावे ॥९९॥
एखादे दैन्यकासी । दुःखे प्राप्त होती कैसी ।
अपस्मार होय जयासी । पाअरूप तोचि जाणा ॥२००॥
समस्त रोग असती देखा ।
कुष्ठ सोळा भाग नव्हे निका । वेदधर्म द्विज ऐका कष्टतसे येणेपरी ॥१॥

मग ब्रह्मदेव कलीयुगास म्हणाले – “पहा, तो कसा शिष्योत्तम होता. कुष्ठ झालेल्या आपल्या गुरूंना संदीपकाने काशी क्षेत्री नेले. तेथे मनकर्णिकेच्या उत्तरेस कामबालेश्वराजवळ ते निवास करू लागले. तेथे मनकर्णिकेत स्नान व विश्वनाथाची पूजा असा त्यांचा नित्यनेम होता. असेच काही दिवस गेले आणि वेदधर्माच्या शरीरात बदल होऊ लागला होता. त्यांचे शरीर कुष्ठरोगाने भरले, त्यांची दृष्टी गेली, सगळे अवयव विद्रूप दिसू लागले, शरीरात पू-कृमी पडू लागली, अपस्मार होऊ लागला, त्यांना धड चालताही येईना. पण संदीपक त्यांच्या सेवेत काहीही कमी करीत नसे. विश्वनाथस्वरूप समजून तो त्यांची मनोभावे भक्ती करत असे. त्या दोघांसाठी नित्य भिक्षा मागून आणत असे.
परंतु महाव्याधीने त्रस्त झालेले गुरु क्रोधीत होत, क्रूर होत. एखादे वेळी भिक्षा आणली असता, ती कमी आणली म्हणून भूमीवर सांडून उपाशी राहत. तर एखादे वेळी भरपूर भोजन आणले असता मिष्टान्न नाही म्हणून क्लेश करून घेत. तर कधी पक्वान्न नाही म्हणून कोप करून घेत. कधी सर्व मागवलेले अन्न वाया घालून कोप करून घेत. कधी संदीपकावर क्रोधीत होऊन म्हणत – “तू माझी सेवा करत नाहीस, माझे मूत्र-विष्ठा साफ करत नाहीस, माझ्या भिक्षेचा नाश करतोस, माझ्या जखमांवरील माशांचे निवारण करत नाहीस.” खरोखर, जेथे महा पातक असते तेथे दैन्य, मत्सर, अशुभ निवास करते. महारोगामुळे वेदधर्माना अपार कष्ट होत असे. सर्व रोग व्याधी एकत्र केले तरी ते महारोगाच्या सोळाव्या भागाचीही बरोबरी करू शकत नाही.
परंतु तरीही गुरूंचे आचरण मनाशी न लावता संदीपक गुरूंची मनोभावे सेवा करत होता. काशीक्षेत्री असूनही, तीर्थ यात्रा न करता आपल्याच गुरूंना विश्वनाथ स्वरूप मानून त्यांची मनोभावे भक्ती करत होता.

श्लोक ॥ न तीर्थयात्रा न च देवयात्रा न देहयात्रा न च गेहयात्रा ।
अहर्निश ब्रह्म हरिः सुबुद्धो गुरुः प्रसेव्यो न हि सेव्यमन्यत्‍ ॥५॥
टीका ॥ आपुले देहसंरक्षण । कधी न करी शिष्य जाण ।
लय लावूनि श्रीगुरुचरण । कवणासवे न बोलेची ॥६॥
अहोरात्र येणेपरी । ब्रह्मा शिव म्हणे हरी ।
गुरुचि होय निर्धारी । म्हणोनि सेवा करीतसे ॥७॥
गुरु बोले निष्ठुरेसी । आपण मनी संतोषी ।
जे जे त्याचे मानसी । पाहिजे तैसे वर्ततसे ॥८॥
वर्तता येनेपरी देख । प्रसन्न होवोनि पिनाक ।
उभा येऊनि सन्मुख । वर माग म्हणतसे ॥९॥
अहो गुरुभक्त दीपका । महाज्ञानी कुलदीपका ।
तुष्टलो तुझे भक्तीसी ऐका । प्रसन्न झालो माग आता ॥२१०॥

संदीपकाच्या या गुरुसेवेची किर्ती देवांना समजली. अशा गुरूंची अहोरात्र सेवा करणारा भक्त पाहून ब्रह्म आणि शिव ही प्रसन्न झाले. हा गुरुभक्त आहे तरी कसा हे पाहावे म्हणून भगवान शंकर तेथे प्रकट झाले. संदीपकाची गुरुभक्ती पाहून ते प्रसन्न झालें. ते संदीपकाला म्हणाले,"मी तुझ्यावर प्रसन्न झालो आहे. तुला हवा असेल तो वर माग."

दीपक म्हणे ईश्वरासी । हे मृत्युंजय व्योमकेशी ।
न पुसतां आम्ही गुरुसी । वर न घे सर्वथा ॥११॥
म्हणोनि गेला गुरुपासी । विनवीतसे तयासी ।
विश्वनाथ आम्हांसी । प्रसन्न होवोनि आलासे ॥१२॥
निरोप झालिया स्वामीचा । मागेन उपशर्म व्याधीचा ।
वर होता सदाशिवाचा । बरवे होईल म्हणतसे ॥१३॥
ऐकोनिया शिष्याचे वचन । बोले गुरु कोपायमान ।
माझे व्याधिनिमित्त जाण । नको प्रार्थू ईश्वरासी ॥१४॥
भोगिल्यावाचोनि पातकासी । निवृत्ति नव्हे गा परियेसी ।
जन्मांतरी बाधिती निश्चयेसी । धर्मशास्त्री असे जाण ॥१५॥
मुक्ति अपेक्षा ज्याचे मनी । तेणे करावी पापधुणी ।
शेष राहतां निर्गुणी । विघ्न करितील मोक्षासी ॥१६॥
ऐशियापरी शिष्यासी । गुरु सांगे परियेसी ।
निरोप मागोनि श्रीगुरुसी । गेला ईश्वरासन्मुख ॥१७॥
जाऊनि सांगे ईश्वरासी । नलगे वर आपणासी ।
नये गुरुचे मानसी । केवी घेऊ म्हणतसे ॥१८॥

परंतु संदीपकाने भगवान शंकरास सांगितले – “मी गुरुआज्ञा शिवाय कुठलाही वर मागू शकत नाही.” असे म्हणून संदीपकाने गुरूंना विनवणी केली – “विश्वनाथ मला प्रसन्न होऊन वर देत आहेत. मी आपल्या सर्व व्याधींचा, कष्टाच्या निवारणाचा वर मागू का?”
संदीपकाचे बोलणे ऐकून वेदधर्म क्रोधीत झाले, म्हणाले – “माझ्या व्याधीचे कारण जाणून माझ्यासाठी कुठलाही वर मागू नको. भोगल्याशिवाय पापक्षालन होत नाही, जन्म-मृत्यूच्या फेऱ्यातून मोक्ष नाही,ज्याला मुक्ती हवी आहे त्याने सर्व पाप क्षालन करून निर्गुण होऊनच मोक्षचा मार्ग निर्विघ्न करावा, हेच धर्म शास्त्रात सांगितले आहे. त्यामुळे भगवान शंकरास सांग – मला कुठलाही वर नको.”

विस्मय करोनि व्योमकेशी । गेला निर्वाणमंडपासी ।
बोलावून समस्त देवांसी । सांगे वृत्तान्त विष्णूपुढे ॥१९॥
श्रीविष्णु म्हणे शंकरास । कैसा गुरु कैसा शिष्य ।
कोठे त्यांचा रहिवास । सांगावे मज निर्धारे ॥२२०॥
सांगे ईश्वर विष्णुसी । आश्चर्य देखिले परियेसी ।
दीपक शिष्य निश्चयेसी । गुरुभक्त असे जाणा ॥२१॥
गोदावरीतीरवासी । वेदधर्म म्हणिजे तापसी ।
त्याची सेवा अहर्निशी । करितो भावे एकचित्ते ॥२२॥
नाही त्रिलोकी देखिला कोणी । गुरुभक्ति करणार निर्गुणी ।
त्याते देखोनि माझे मनी । अतिप्रीति वर्ततसे ॥२३॥
वर देईन म्हणोनि आपण । गेलो होतो तयाजवळी जाण ।
गुरूचा निरोप नाही म्हणोन । न घे वर परियेसा ॥२४॥
अनेक दिव्यसहस्त्रवर्षी । तप करिती महाऋषि ।
वर मागती अहर्निशी । नाना कष्ट करोनिया ॥२५॥
तैसा तापसी योगी यांसी । नव्हे मज वर द्यावयासी ।
बलात्कारे देता तयासी । वर न घे तो दीपक ॥२६॥
तनमन अर्पूनि श्रीगुरूसी । सेवा करितो संतोषी ।
त्रयमूर्ति म्हणोनि गुरूसी । निश्चये भजतसे ॥२७॥
समस्त देव मातापिता । गुरुचि असे तत्त्वतां ।
निश्चय केला असे चित्ता । गुरु परमात्मा म्हणोनि ॥२८॥
किती म्हणोनि वर्णू त्यासी । अविद्या-अंधकारासी ।
छेदिता दीपक परियेसी । कुलदीपक नाम सत्य ॥२९॥
धर्म ज्ञान सर्व एक । गुरुचि म्हणे कुलदीपक ।
चरणसेवा मनःपूर्वक । करितो गुरूची भक्तीने ॥२३०॥

आश्चर्यचकित झालेले भगवान शंकर कैलासावर परत गेले. त्यांनी सर्व वृत्तांत भगवान विष्णुंना सांगितला.
श्री विष्णू शंकरास विचारले – असा कसा गुरु? असा कसा शिष्य? मला त्यांची माहिती द्या.
भगवान शंकर म्हणाले – “गोदावरीतीरी वेदधर्म ऋषी राहतात. संदीपक नावाचा त्यांचा शिष्य अहोरात्र त्यांची मनोभावे सेवा भक्ती करतो. असा गुरुभक्त मी पूर्ण त्रिलोकांत अजून पाहिला नाही. मी वर देण्यासाठी गेलो असता, गुरु आज्ञा नाही म्हणून त्याने वर मागितला नाही. मी असे अनेक महर्षी तपस्वी पहिले, जे वर मिळवण्यासाठी अहोरात्र तप, साधना करतात. संदीपकास निश्चयाने वर देऊन ही केवळ गुरु आज्ञा नाही म्हणून त्याने वर स्वीकारला नाही. खरोखर त्याचे वर्णन किती करावे. कुलदीपक म्हणून त्याने आपले नाव सार्थ केले आहे.”

इतुके ऐकोनि शार्ङ्गधरू । पहावया गेला शिष्यगुरु ।
त्यांचा भक्तिप्रकारू । पाहे तये वेळी ॥३१॥
सांगितले विश्वनाथे । त्याहून दिसे आणिक तेथे ।
संतोषोनि दीपकाते । म्हणे विष्णु परियेसा ॥३२॥
दीपक म्हणे विष्णूसी । काय भक्ति देखोनि आम्हांसी ।
वर देतोसी परियेसी । कवण कार्या सांग मज ॥३४॥
लक्ष कोटी सहस्त्र वरुषी । तप करिती अरण्यावासी ।
त्यांसी करितोसी उदासी । वर न देसी नारायण ॥३५॥
मी तरी तुज भजत नाही । तुझे नाम स्मरत नाही ।
बलात्कारे येवोनि पाही । केवी देशी वर मज ॥३६॥

इतके ऐकून भगवान विष्णू या गुरु भक्ताच्या भेटीला गेले. भगवान शंकरांनी वर्णन केल्यापेक्षा त्यांनी अधिक काही पहिले. प्रसन्न होऊन ते संदीपकास वर देऊ म्हणाले. ते ऐकून संदीपक म्हणाला – “अरण्यात सहस्त्र, लक्ष वर्षे तप साधना करूनही तुम्ही कित्येक महर्षी तपस्वी यांना प्रसन्न होत नाहीत. मी तर तुमचे नामस्मरण ही करत नाही, मग मला वर का देत आहात?”

ऐकोनि दीपकाचे वचन । संतोषला नारायण ।
सांगतसे विस्तारोन । तया दीपकाप्रती देखा ॥३७॥
गुरुभक्ति करिसी निर्वाणेसी । म्हणोनि आम्ही जाहलो संतोषी ।
जे भक्ति केली त्वां गुरूसी । तेचि आम्हांसी पावली ॥३८॥
जो नर असेल गुरुभक्त जाण । तोचि माझा जीवप्राण ।
त्यासी वश्य झालो आपण । जे मागेल ते देतो तया ॥३९॥
सेवा करी माता पिता । ती पावे मज तत्त्वतां ।
पतिसेवा स्त्रिया करिता । तेही मज पावतसे ॥२४०॥
एखाद्या भल्या ब्राह्मणासी । यती योगेश्वर तापसी ।
करिती नमन भक्तीसी । तेचि मज पावे जाणा ॥४१॥

संदीपकाचे बोलणे ऐकून भगवान विष्णू प्रसन्न होऊन म्हणाले – “खरे आहे. तुझ्या गुरु भक्तीने आम्ही प्रसन्न झालो आणि तिचा आम्हाला पावली. जो मनुष्य खऱ्या अर्थाने गुरु भक्ती जाणतो, त्यावर आम्ही प्रसन्न होतो. जो कोणी माता-पिता व गुरु यांची सेवा करतो तो एकार्थाने आमचीच भक्ती करतो.”

ऐसे ऐकोनि दीपक । नमिता झाला आणिक ।
विनवीतसे देख । म्हणे सिद्ध नामधारका ॥४२॥
ऐक विष्णु ह्रषीकेशी । निश्चय असो माझे मानसी ।
वेदशास्त्र मीमांसादिकांसी । गुरु आम्हांसी देणार ॥४३॥
गुरूपासोनि सर्व ज्ञान । त्रयमूर्ति होती आम्हां आधीन ।
आमुचा गुरुचि देव जाण । अन्यथा नाही जाण पा ॥४४॥
सर्व देव सर्व तीर्थ । गुरूचि आम्हा असे सत्य ।
गुरूवांचूनि आम्हां परमार्थ । काय दूर असे सांगा ॥४५॥
समस्त योगी सिद्धजन । गुरूवांचूनि न होती सज्ञान ।
ज्ञान होता ईश्वर आपण । केवी दूर असे सांगा ॥४६॥
जो वर द्याल तुम्ही मज । श्रीगुरु देतो काय चोज ।
याकारणे श्रीगुरुराज । भजतसे परियेसा ॥४७॥
संतोषोनि नारायण । म्हणे धन्य धन्य माझा प्राण ।
तू शिष्य-शिरोरत्‍न । बाळक तूचि आमुचा ॥४८॥
काही तरी माग आता । वर देईन तत्त्वतां ।
विश्वनाथ आला होता । दुसरेन वर द्यावयासी मी आलो ॥४९॥
आमचेनि मन संतोषी । वर माग जो तुझे मानसी ।
तुज वश्य झालो निर्धारेसी । जे पाहिजे ते देईन आता ॥२५०॥

हे ऐकून संदीपक अधिकच विनम्र होऊन म्हणाला – “हे भगवान, वेदशास्त्रे , मीमांसा आदींचे ज्ञान तर आमचे गुरु आम्हाला देतीलच. गुरु हेच सर्व ज्ञानभंडार आहे, गुरूंशिवाय ज्ञान कोण देणार? आणि ज्ञान प्राप्ती झाली असता ईश्वर प्राप्ती तर होणारच.”
हे ऐकून भगवान विष्णू प्रसन्न होऊन म्हणाले – “प्रथम भगवान शंकर तुला वर द्यायला आले होते, आता दुसऱ्यांदा मी आलो आहे. आम्ही तुझ्या गुरु भक्तीने प्रसन्न झालो आहोत. तुला हवा तो वर माग.”

दीपक म्हणे विष्णुसी । जरी वर आम्हां देसी ।
गुरुभक्ति होय अधिक मानसी । ऐसे मज ज्ञान द्यावे ॥५१॥
गुरूचे रूप आपण ओळखे । ऐसे ज्ञान देई सुखे ।
यापरते न मागे निके । म्हणोनि चरणी लागला ॥५२॥
दिधला वर शार्ङ्गपाणी । संतोषोनि बोले वाणी ।
अरे दीपका शिरोमणी । तू माझा प्राणसखा होशी ॥५३॥
तुवा ओळखिले गुरूसी । देखिले दृष्टी परब्रह्मासी ।
आणीक जरी आम्हां पुससी । सांगेन एक एकचित्ते ॥५४॥
लौकिक सुबुद्धि होय जैशी । धर्माधर्मसुमने तैशी ।
उत्कृष्टाहूनि उत्कृष्टेसी । स्तुति करि गा अहर्निशी ॥५५॥
जे जे समयी श्रीगुरूसी । तू भक्तीने स्तुति करिसी । तेणे ।
होऊ आम्ही संतोषी । तेचि आमुची स्तुति जाण ॥५६॥
वेद वाचिती सांगेसी । वेदान्त भाष्य अहर्निषी ।
वाचिती जन उत्कृष्टेसी । आम्हा पावे निर्धारी ॥५७॥
बोलती वेद सिद्धान्त । गुरुचि ब्रह्म असे म्हणत ।
याचि कारणे गुरु भजता सत्य । सर्व देवता तुज वश्य ॥५८॥
गुरु म्हणजे अक्षर दोन । अमृताचा समुद्र जाण ।
तयामध्ये बुडता क्षण । केवी होय परियेसा ॥५९॥
जयाचे ह्रदयी गुरुस्मरण । तोचि त्रिलोकी पूज्य जाण ।
अमृतपान सदा सगुण । तोचि शिष्य अमर होय ॥२६०॥

संदीपक भगवान विष्णुंना म्हणाला – “वर द्यायचा असेल तर माझी गुरउभक्ती अधिक दृढ होईल असे वरदान द्या.”
प्रसन्न होऊन भगवान विष्णुंनी संदीपकास वरदान दिले आणि म्हणाले – “तुझ्यावर गुरूंची कृपादृष्टी आहे मग परमेश्वरची तर असणारच. तुझी गुरु भक्ती ही आम्ही आमचीच भक्ती समजतो. जो गुरु स्मरण करतो तो त्रिलोकांत पूजनीय होतो.”

श्लोक ॥ यदा मम शिवस्यापि ब्रह्मणो ब्राह्मणस्य हि ।
अनुग्रहो भवेन्नृणां सेव्यते सद्‍गुरुस्तदा ॥६१॥
टीका ॥ आपण अथवा ईश्वरु । ब्रह्मा जरी देता वरु ।
तद्वत्‍ फलदाता गुरु । गुरु त्रैमूर्ति याचि कारणे ॥६२॥
ऐसा वर दीपकासी । दिधला विष्णूने परियेसी ।
ब्रह्मा सांगे कलीसी । एकचित्ते परियेसा ॥६३॥
वर लाधोनि दीपक । गेला गुरूचे सन्मुख ।
पुसतसे गुरु ऐक । तया शिष्या दीपकासी ॥६४॥
ऐक शिष्या कुळदीपका । काय दिधले वैकुंठनायका ।
विस्तारोनि सांगे निका । माझे मन स्थिर होय ॥६५॥

असा वर प्राप्त होऊन संदीपक आपल्या गुरूंजवळ गेला असता, गुरूंनी “भगवान विष्णुनी कुठले वरदान दिले?” अशी विचारणा केली.

दीपक म्हणे गुरुसी । वर दिधला ह्रषीकेशी ।
म्या मागितले तयासी । गुरुभक्ति व्हावी म्हणोनिया ॥६६॥
गुरुची सेवा तत्परेसी । अंतःकरण दृढेसी ।
वर दिधला संतोषी । दृढभक्ति माझी तुमचे चरणी ॥६७॥
संतोषोनि श्रीगुरु । प्रसन्न झाला साक्षात्कारू ।
जीवित्वे होय तू स्थिरू । काशीपुरी वास करी ॥६८॥
तुझे वाक्य सर्वसिद्धि । तुझे घरी नवनिधि ।
विश्वनाथ तुझे स्वाधी । म्हणे गुरु संतोषोनि ॥६९॥
तुझे स्मरण जे करिती । त्यांचे कष्ट निवारण होती ।
श्रियायुक्त नांदती । तुझे स्मरणमात्रेसी ॥२७०॥
येणेपरी शिष्यासी । प्रसन्न झाला परियेसी ।
दिव्यदेह झाला तत्क्षणेसी । झाला गुरु वेदधर्म ॥७१॥
शिष्याचा भाव पहावयास । कुष्ठी झाला महाक्लेश ।
तो तापसी अतिविशेष । त्यासी कैचे पाप राहे ॥७२॥
लोकानुग्रह करावयासी । गेला होता पुरी काशी ।
काशीक्षेत्रमहिमा ऐसी । पाप जाय सहस्त्र जन्मीचे ॥७३॥
तया काशीनगरात । धर्म अथवा अधर्म-रत ।
वास करिती क्वचित । त्यांसि पुनर्जन्म नाही जाणा ॥७४॥
सूत म्हणे ऋषीश्वरासी । येणे प्रकारे कलीसी ।
सांगे ब्रह्मा परियेसी । शिष्यदीपक आख्यान ॥७५॥
सिद्ध म्हणे नामकरणी । दृढ मन असावे याचि गुणी ।
तरीच तरेल भवार्णी । गुरुभक्ति असे येणेविधी ॥७६॥
श्लोक ॥ यत्र यत्र दृढा भक्तिर्यदा कस्य महात्मनः ।
तत्र तत्र महादेवः प्रकाशमुपगच्छति ॥७७॥
टीका । जरी भक्ति असे दृढेसी । त्रिकरणसह मानसी ।
तोचि लाधे ईश्वरासी । ईश्वर होय तया वश्य ॥७८॥
इति श्रीगुरुचरित्रपरमकथाकल्पतरौ श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने
सिद्धनामधारकसंवादे शिष्यदीपकाख्यानं नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥२॥
॥ ओवीसंख्या ॥२७९॥
॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

तेव्हा संदीपक म्हणाला, “मी भगवान विष्णुंकडे उत्तम गुरुभक्तीचा वर मागून घेतला!” संदीपकाच्या या बोलण्याने वेदधर्मांना अतिशय आनंद झाला ते म्हणाले, “संदीपका, धन्य आहे तुझी गुरुभक्ती! तू काशीत चिरकाल निवास करशील. जे तुझे स्मरण करतील त्यांचे दैन्य जाऊन ते सर्वप्रकारच्या वैभवाने संपन्न होतील. तुला माझे आशीर्वाद आहेत.” असे ते म्हणाले, तोच त्यांच्या शरीरातील सर्व व्याधी नाहीशा झाल्या. त्यांचे शरीर एकदम तेजस्वी झाले. त्यांना दृष्टी आली. त्यांनी संदीपकाला प्रेमाने पोटाशी धरले आणि त्याच्या डोक्यावर हात ठेवून म्हणाले, “बाळा, मी तुझी परीक्षा पहिली. अरे, जो तपाचरण करतो त्याला कसलाही रोग होत नाही. एकवीस वर्षे तू माझी सेवा केलीस, तुला सर्व विद्या प्राप्त होतील.” सूत म्हणाले, “ब्रह्मदेवाने कलियुगाला गुरुमाहात्म्य सांगताना ही कथा सांगितली. संदीपकाची कथा सांगितल्यावर सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, “गुरुभक्तीचे महात्म्य लक्षात घेऊन त्यांची पूर्ण श्रद्धेने, भक्तीभावाने सेवा केली तर भगवान श्रीशंकर त्या गुरुभक्तावर प्रसन्न असतात.”
अशारीतीने श्रीगुरुचरित्रामृतातील 'कलियुग वर्णन - गुरुमाहात्म्य संदीपक आख्यान' नावाचा अध्याय दुसरा समाप्त.
॥ ओवीसंख्या ॥२७९॥

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

🙏🌹🙏

लेखन - श्रीरंग विभांडिक, ठाणे
🚩🙏🏻🚩🙏🏻🚩

अध्याय - ०१

अनुक्रमणिका

अध्याय - ०३