कार्तिक शुक्लपक्षातल्या पंचमीला ज्ञान पंचमी किंवा पांडव पंचमी किंवा सौभाग्य पंचमी अशी विविध नावे आहेत. हा वर्षातून एकदा येणारा माता सरस्वतीच्या आराधना-पूजनाचा अतिशय पवित्र असा मुहूर्त असतो. सरस्वती ही आध्यात्मिकता, विद्या, ज्ञान, मातृत्व, ग्रंथशक्ती, मंत्रशक्ती, तंत्रशक्ती यांची देवता मानली जाते. या ठिकाणी मंत्र या अर्थी दक्षिण पंथी / वैदिक पंथी आणि तंत्र या अर्थी वामपंथी साधना अभिप्रेत आहेत. याशिवाय संगीत, कला, वाणी, पराविद्या यांचीसुद्धा ही देवता आहे.
सरस्वतीची नांवे :
तसे पाहू गेले तर सरस्वतीच्या सुद्धा एक हजार नावांची सहस्त्रनामावली प्रचलित आहे. या हजार नावांपैकी काही सर्वपरिचित अशी नावे खालील प्रमाणे आहेत.
१) शारदा
२) हंसवाहिनी
३) वाग्देवता
४) कमलासनी
५) सावित्री
६) भगवती
७) ब्रह्मचारिणी
८) वरदायिनी
९) भुवनेश्वरी
१०) बुद्धिदात्री
११) सिद्धिदात्री
१२) महासरस्वती
१४) श्र्वेतांबरी
१५) हरिवल्लभा
चतुर्भुजा असलेल्या या देवीची चार आयुधे म्हणजे वीणा, जपमाला, वेद आणि ब्रह्मास्त्र ही आहेत. ही शुभ्रवर्णा, श्वेतवस्त्रा, वीणा-पुस्तक धारिणी, हंसवाहिनी अशा रुपात अधिक परिचित आहे. मात्र जैन पुराणांमधून आणि विविध लोक कथांमधून सरस्वतीचे वाहन मोर असल्याचे म्हटले जाते. त्यामुळे पाठभेदाने अथवा पंथभेदाने सरस्वतीचे वाहन हंसाप्रमाणेच मोर असल्याचेही चित्रांमध्ये पाहावयास मिळते. माघ महिन्यातल्या शुद्ध पंचमीला वसंतपंचमी किंवा श्रीपंचमी असं म्हणतात. (वसंत पंचमी सविस्तर माहिती - येथे पहा). या दिवशी माता सरस्वतीचा जन्म झाल्याचे मानतात. म्हणून वसंतपंचमी ही "सरस्वती जयंती" म्हणून साजरी करण्याचा प्रघात सर्वत्र आढळून येतो. या दिवशी केलेले सरस्वती पूजन हे उपासकाला अत्यंत मेधावी आणि बुद्धिमान करते. तसेच त्याच्या सर्व इच्छित मनोकामना ही पूर्ण करते, अशी सर्वत्र समजूत आहे.
सरस्वतीचे वर्णन / उल्लेख वेदांमध्येही मेधा सुक्तामध्ये असून, ब्रह्मवैवर्त पुराण, कालिका पुराण, श्रीमत् देवी भागवत, शिव महापुराण वगैरे अनेक ग्रंथांमधून आढळून येतो. ही परम चेतना आहे. सरस्वतीच्या रूपामध्ये ही आपल्या बुद्धी, प्रज्ञा आणि मनोवृत्तींची संरक्षक आहे. आपल्या ठिकाणी असलेल्या आचार आणि मेधा यांचा मूळ आधार सरस्वती देवीच आहे. ही परम समृद्ध आणि वैभवसंपन्न अशी देवता आहे. प्रत्यक्ष भगवान श्रीकृष्णांनी हिला दिलेल्या वरदानानुसार वसंत पंचमीच्या दिवशी हिची पूजा-आराधना करणाऱ्या भक्तांचे सर्व मनोवांछित संकल्प पूर्ण होतात. त्यांची ज्ञान, विद्या आणि कला यामध्ये खूप प्रगती होते. सरस्वती मातेच्या महान उपासकांपैकी आद्य शंकराचार्य, वोपदेव, कवी कुलगुरू कालिदास, रामानंदाचार्य, माधवाचार्य हे तर होतेच. शिवाय महर्षी वेदव्यास, महर्षी वाल्मिकी यांच्यासारखे थोर आद्यकवीसुद्धा होते.
उपासनेपासून होणारे लाभ :
१) बौद्धिक क्षमता विकसित होणे.
२) मनाची चंचलता दूर होऊन एकाग्रता साध्य होणे.
३) मस्तिष्काशी संबंधित अनिद्रा, मानसिक तणाव, डोकेदुखी दूर होणे.
४) कल्पनाशक्तीचा योग्य विकास घडून निर्णय क्षमता प्रभावी होणे.
५) विस्मृती, प्रमाद, दीर्घसूत्रीपणा, मानसिक दुर्बलता दूर होते.
या व्यतिरिक्त ही इतर अनेक लाभ या उपासनेने मिळतात.
∼सरस्वतीचे सिद्धिदायक मंत्र-स्तोत्र ∼ या कुन्देन्दुतुषारहारधवला या शुभ्रवस्त्रावृता या वीणावरदण्डमण्डितकरा या श्वेतपद्मासना । या ब्रह्माच्युत शंकरप्रभृतिभिर्देवैः सदा वन्दिता सा मां पातु सरस्वती भगवती निःशेषजाड्यापहा ॥ १॥
सरस्वती नमस्तुभ्यं वन्दे कामरुपिणि । विद्यारम्भम् करिष्यामि सिद्धिर्भवतु मे सदा ॥ ३ ॥
हे आणि याव्यतिरिक्त अनेक वेदोक्त, पुराणोक्त, तंत्रोक्त वगैरे अनेक मंत्र-स्तोत्रे असून त्यापैकी काहींची जपपद्धती तर काहींची उपासनेनुसार आचरणपद्धती वेगवेगळ्या आहेत. सर्व सामान्य उपासकांनी तंत्राच्या अधिक खोलात न जाता सामान्य व सोप्या उपासना करणेच अधिक योग्य आहे.
पंडितजींना त्यांचे गुरु श्री विशुद्धानंद परमहंस (बाबा) यांचे अनन्य शिष्यत्व प्राप्त झालेले होते. संपूर्ण भारतीय दर्शन शास्त्रातील अत्यंत महान अभ्यासक म्हणून पंडितजींकडे पाहिले जाते. अगदी असं म्हणतात की ज्या कोणाला अध्यात्म आणि तत्त्वज्ञान या विषयांचा सखोल अभ्यास करावयाचा असेल त्याने इतर कोणत्याही ग्रंथांच्या मागे न लागता फक्त पंडितजींची ग्रंथसंपदा अभ्यासली तरी पुरेसे होते. पंडितजी म्हणजे एक चालता बोलता ज्ञानकोशच म्हणावा लागेल. पंडितजी म्हणजे जणू काही एखादी चालती बोलती संस्थाच होते. षड्दर्शन शास्त्रांपैकी एकूण एक शास्त्रांवर त्यांचे अनन्यसाधारण प्रभुत्व होते. वेदांत, न्याय, वैशेषिक, सांख्य, योग, बुद्धिझम, जैनीझम, शैवपंथ, शाक्तपंथ, वैष्णव, आगम आणि तंत्रशास्त्र या एकूण एक विषयांत त्यांनी प्रभुत्व संपादन केलेले होते. जयपुर येथील महाराजा कॉलेजमधील आपल्या वास्तव्यात तत्त्वज्ञानाच्या त्यांच्या गाढ व्यासंगाचा पाया रचला गेला.
वयाच्या अवघ्या २३ व्या वर्षी काशी येथील शासकीय संस्कृत विश्वविद्यालयात प्रवेश घेतलेल्या पंडितजींनी त्यांच्या जीवनाच्या शेवटच्या श्वासापर्यंत संस्कृत भाषेसंबंधी आणि संस्कृती संवर्धक आपल्या प्रतिभाशाली कार्यामुळे लौकिक मिळवला. १९१४ ते १९२० या सरस्वती भवन संस्थेतल्या आपल्या कार्यकाळात त्यांच्या उपजत अभ्यासू वृत्तीला घुमारे फुटले. शब्दशः अनेक विषयांवर त्यांनी प्रभुत्व संपादन केले. तत्त्वज्ञानाच्या प्रांतातील षड्दर्शन शास्त्रांव्यतिरिक्त इतरही नास्तिक आणि आस्तिक दर्शनशास्त्रे यांच्या अभ्यासासोबतच धर्मशास्त्रे, तंत्रशास्त्रे, भौतिकशास्त्रे, आगमशास्त्रे, पांचरात्र वगैरे अनेक विषयांमध्ये त्यांचा सखोल अभ्यास झाला. या सर्व प्रतिभाशाली अभ्यासाची प्रभा दूर दूरपर्यंत पसरली. त्याची दखल घेऊन भारत सरकारने त्यांचा महामहोपाध्याय या पदवीने ४ जून १९३५ रोजी गौरव केला.
१९३७ नंतरच्या आपल्या सेवानिवृत्तीनंतरच्या उर्वरित आयुष्यात त्यांचा कल तत्त्वज्ञान आणि त्यातही विशेष करून योग, शैव आणि तंत्रशास्त्र या विषयांवर अधिक केंद्रीत झाले. तंत्रशास्त्रातील त्यांच्या अभ्यासाची खोली आणि व्याप्ती इतकी विशाल होती की त्यांनी याच तांत्रिक शाखेतील लिहिलेल्या तंत्रशास्त्र वाङ्ग्मयमें शाक्त दृष्टी या नावाच्या शोध प्रबंधाला १९६४ सालचा भारत सरकारच्या राष्ट्रीय साहित्य अकादमीचा सर्वोच्च राष्ट्रीय साहित्य अकादमी पुरस्काराचा गौरव प्राप्त झाला.
मात्र या अध्यात्मिक प्रवासाची सुरुवात १९१४ पासूनच झाली होती. नंतरच्या या काळातच त्यांनी प्रत्यक्ष अनुभूती मिळविण्यासाठीच्या आपल्या प्रामाणिक प्रयत्नांचा एक अविभाज्य भाग म्हणून विविध प्रकारच्या साधना मार्गातील अनेकानेक सिद्ध साधू, संत, महात्मे, साधक यांच्या प्रत्यक्ष भेटी घेऊन त्यांच्या उपासना पद्धती, त्यांच्या आचार पद्धती, त्यांचे त्यामागील तत्त्वज्ञान हे सर्व समजून घेतले. हे सर्व करतांना जात-पंथ-धर्म-लिंग-वय वगैरे भेदभावांच्या पलिकडे जाऊन फक्त आणि फक्त एक अत्यंत प्रामाणिक अभ्यासक एवढीच त्यांची ओळख होती. त्यांच्या या स्वच्छ आणि प्रामाणिक व विशाल दृष्टिकोनाच्या भूमिकेमुळेच भारतीय संस्कृती मधल्या अनेक उत्तुंग कोटीच्या अध्यात्मिक व्यक्तिमत्त्वांशी त्यांचा मुक्त संवाद होऊ शकला.
पंडितजींनी साधना मार्गातल्या ज्या ज्येष्ठ आणि श्रेष्ठ, सिद्ध साधकांशी प्रत्यक्ष संबंध स्थापन करून संवाद साधला. काही साधकांशी त्यांची जीवनशैली -साधनाप्रणाली, त्यांच्या प्राप्त सिद्धी यांविषयी उपलब्ध माहितीनुसार त्यांच्या पश्चात जाणून घेऊन अभ्यास केला. त्यापैकी काही मोजक्या नावांचा उल्लेखही आश्र्चर्य वाटण्यासारखा आहे.
१९०२ मधील आपल्या विद्यार्थी दशेपासून सुरू झालेली ही त्यांची सत्संग यात्रा जीवनाच्या उत्तरार्धापर्यंत अखंड चालूच होती. यामध्ये आश्र्चर्यजनक गोष्ट अशी की, १९०२ पासून जीवन उत्तरार्धापर्यंत झालेल्या साधूभेटींचा साद्यंत वृत्तांत, कोणाला कधी कोठे कसे भेटले, भेटीत झालेली प्रश्र्नोत्तरे, त्यांच्या साधना प्रणाली, साधनेतील त्यांची तयारी, त्यांच्याकडून मिळालेले मार्गदर्शन, प्राप्त केलेले ज्ञान वगैरे गोष्टी खडानखडा त्यांना संगतवार आठवत असत. अलौकिक स्मरणशक्तीची दैवजात देणगीच त्यांना लाभली होती.
त्यामुळेच त्यांची उत्तरोत्तर प्रगती एका प्रामाणिक संशोधकाकडून दैवी वरदानप्राप्त उपासकाकडे, तेथून एका सत्यान्वेषी द्रष्ट्याकडे आणि शेवटी एका महान अध्यात्मिक मार्गदर्शकाकडे होत गेली. पंडितजींच्या या प्रामाणिक आणि आर्त भावनेचे फळ म्हणूनच त्यांना अध्यात्माच्या जगातील उत्तुंग व्यक्तिमत्त्व असलेल्या योगीराज विशुद्धानंद परमहंस यांचे शिष्यत्व मिळण्याचे भाग्य १९१८ साली प्राप्त झाले. २१ जानेवारी १९१८ या दिवशी परमहंस स्वामींनी पंडीतजींना दीक्षा देऊन कृतार्थ केले. इथून पुढे पंडितजींची वाटचाल अध्यात्म मार्गातील स्वानुभूतीच्या प्रांतात अत्यंत वेगाने होऊ लागली. शब्दशः अनेक शास्त्रांवर प्रभुत्व असणाऱ्या एका महान परंतु तितक्याच अभिमानशून्य साधकाची ही वाटचाल असल्याने आणि सोबत त्यांच्या विनम्रतेने आणि सेवाभावाने प्रसन्न झालेल्या गुरूंच्या आशीर्वादाने अध्यात्माच्या जगातील त्यांच्या प्रगतीची दिशा सदैव अखंड आणि उत्तुंगच राहिली. दैववशात १९३७ मध्ये त्यांच्या परम श्रद्धेय गुरु विशुद्धानंद परमहंस यांचे देहावसान झाले. त्याच वर्षी पंडितजींनी स्वेच्छा निवृत्ती घेऊन आपले सर्व लक्ष आध्यात्मिक कार्याकडे केंद्रित केले. शासकीय नोकरीतून निवृती ही एक व्यवहारिक गोष्ट होती. प्रत्यक्षात पंडितजींनी पूर्वीपेक्षा अधिक जोमाने स्वतःला आध्यात्मिक कार्यात झोकून दिले. खऱ्या अर्थाने हे त्यांचे निवृती जीवन नव्हतेच तर ते अध्यात्मप्रवण जीवन अत्यंत उभारीने जगत होते. गुरुजींच्या वाराणसीच्या आश्रमाची संपूर्ण जबाबदारी त्यांनी स्विकारली.
अध्यात्म, योग, तंत्रशास्त्र यांमध्ये कमालीचे यशस्वी झालेल्या पंडितजींच्या ज्ञान आणि अनुभवाचा लाभ समाजाला व्हावा म्हणून उत्तर प्रदेश राज्यपालांनी त्यांना व्यक्तिगत विनंती करून नुकत्याच स्थापन केलेल्या वाराणसी संस्कृत विश्र्व विद्यालयाच्या तंत्र-योग विभागाच्या तंत्र-योग संशोधन निदेशकाची अत्यंत महत्त्वाची जबाबदारी १९६४ मध्ये सोपविली. १९६४ ते १९६९ या पाच वर्षाच्या काळात कामाच्या अतिश्रमांनी त्यांची तब्येत दिवसेंदिवस खालावत गेली. त्यामुळे १९६९ मध्ये त्यांना या जबाबदारीतून मुक्त व्हावे लागले. पुढे प्रकृती आणि मन:स्वास्थ्यासाठी व उर्वरित काळ पूर्णपणे साधनेला वाहून घेण्यासाठी ते भदैनी येथील मॉं आनंदमयी यांच्या आश्रमात जाऊन राहिले. थेट जीवनाच्या अखेरपर्यंत.
जन्माला येण्यापूर्वीच पितृछायेला वंचित झालेले हे बालक त्यानंतरच्या बाल वयात केवळ उदरभरण आणि प्राथमिक शिक्षण यासाठी अक्षरशः या घरून त्या घरी असे कधी वडिलांच्या मामांकडे तर कधी स्वतःच्या मामांकडे असे ऐन बाल वयात व विद्यार्थी दशेत वयाच्या अठराव्या वर्षापर्यंत अस्थिर होते. दान्या, धामराई, कांठालिया या आपल्या पितृ – मातृभूमीत आता पुढे आपल्या चरितार्थासाठी काही संधी नाही आणि सोयही नाही हे लक्षात घेऊन आत्मविश्वास आणि दैवविश्र्वासावर जन्मभूमीपासून १५०० किमी दूर असलेल्या जयपूर कॉलेजमध्ये गेले. शब्दशः चारही बाजूंना कोणताही आधार आणि आशेचा किरण नसताना ते फक्त विद्येच्या ओढीने तिथे गेले. पण म्हणतात ना की, इच्छाशक्ती बलवान असेल तर नियतीसुद्धा मदत करते. त्याप्रमाणे कालक्रमाने त्यांना कधी त्यांच्या दिवंगत वडिलांचे मित्र, तर कधी बंगाल भूमीतील काही सज्जन मंडळी, कधी कोणी शिक्षक, तर कधी कोणी मित्र आश्रयदाता बनून पुढे येत राहिले. केवळ दोन वेळच्या अन्नावारी आणि मिळालेल्या दोन घासांच्या उपकारांची परतफेड करण्याच्या बुद्धीने त्यांना दिलेल्या सेवेच्या मोबदल्यात हळूहळू पंडितजी आपल्या ध्येयाकडे वाटचाल करीत राहिले. अक्षरशः भुकेला कोंडा आणि निजेला धोंडा अशी परिस्थिती असतानाच्या काळातही त्यांनी आपल्या नियमित शिक्षणाव्यतिरिक्त तत्त्वज्ञानाच्या प्रांतात नजरेत भरण्याएवढी मजल गाठली. त्यांच्यातला हा विद्येचा स्फुल्लिंग पाहून त्यांच्या आजूबाजूच्या परिसरातील अनेक ज्येष्ठ आणि श्रेष्ठ मंडळींना त्यांच्याबद्दल नितांत आदर आणि आपलेपणाची भावना निर्माण होत गेली. तसतसे त्यांच्या उदरभरणाची आणि निवासाची हस्ते परहस्ते सोयही होत गेली. मात्र या व्यावहारिक अडचणींचा कधीही कसल्याच प्रकारचा बाऊ न करता ते केवळ ध्येयनिष्ठच राहिले. जयपूरच्या परीक्षेत प्रथम श्रेणीचे घवघवीत यश त्यांनी मिळवले.
पुढे स्नातकोत्तर पदवीच्या ओढीने १९१० मध्ये त्यांनी वाराणसीला क्वीन्स कॉलेजमध्ये जाणे केले. तेथेही त्यांची लोकविलक्षण प्रगती, बुद्धीची चमक, स्वतःच्या ध्येयाला वाहून घेण्याची तयारी या गुणांवर मोहित होऊन डॉक्टर वेनिस यांनी या आपल्या लाडक्या शिष्यावर मनापासून प्रेम केले. विश्र्वविद्यालयाच्या सर्वोच्च गुणप्राप्तीची नोंद त्यांच्या नावावर झाली. काशीमध्ये सुद्धा त्यांना अन्न आणि निवारा या गोष्टी भेडसावतच होत्या. उत्पन्नाचे काहीही साधन नव्हते. अशावेळी डॉक्टर वेनिस यांनी पंडितजींच्या अंगभूत गुणांवर आणि पात्रता निकषांवर मोहित होऊन त्यांना बनारस विश्वविद्यालयाच्या दोन शिष्यवृत्ती त्यांच्या अधिकारात मंजूर केल्या. त्यामुळे किंचित मात्र व्यवहारी गैरसोयी दूर झाल्या. पण सर्वार्थाने अडचणी संपलेल्या नव्हत्या. या दरम्यान त्यांनी विविध पुरातत्त्व शास्त्रांचा सखोल अभ्यास केला. पाणिनीच्या व्याकरण शास्त्रात प्रभुत्व मिळवले आणि आपल्या वेनिस गुरूंनी त्यांच्यावर टाकलेला विश्वास सार्थ ठरवला. शैक्षणिक आयुष्याच्या सुरवातीपासून इथपर्यंतची त्यांची कारकीर्द ही अत्यंत दैदिप्यमान होती. यानंतरही ते विद्येच्या क्षेत्रात प्रतिभावान अभ्यासक – संशोधक म्हणून सतत नावारूपाला येत राहिले.
पंडीतजींची मातृभाषा बंगाली असल्याने त्यांचे बहुतांश बहुमोल साहित्य बंगाली भाषेत आहे. विद्यार्थी दशेत आणि नंतरच्या सेवा काळात इंग्रजी मुख्य भाषा असल्याने बंगालीनंतरचे विचार व्यक्त करण्याचे तेच मोठे साधन होते. बंगाली खालोखाल ग्रंथ रचना इंग्रजीत आहे. मात्र लेख संख्या हिंदी भाषेत अधिक आहे. संपादन केलेल्या साहित्यात संस्कृत ग्रंथ सर्वात जास्त आहेत. त्यांच्या विविध विषयांवरील, विविध भाषांमधील ग्रंथ लिखाणाची, अनुवादित – संपादित – ग्रंथ, लेख, शोध निबंध, ग्रंथ प्रस्तावना, ग्रंथ भूमिका, वैचारिक निबंध यांची यादी फारच मोठी आहे. १४ मे १९६१ रोजी मुंबईत टाटा मेमोरियल हॉस्पिटलमध्ये त्यांच्यावर कॅन्सरची मोठी शस्त्रक्रिया करण्यात आली. त्यानंतर शरीर थकत चालले होते. अभ्यास – वाचन – लेखन कमी कमी होत गेले. त्यांच्या साधना जीवनातील अनेक रहस्यपूर्ण अनुभवांचे लिखाण फार मोठ्या प्रमाणात त्यांच्या हस्तलिखित स्वरूपात अप्रकाशित पडून होते. त्यांच्या जीवनव्यापी साधनेइतकीच त्यांची साहित्य सेवा सुद्धा फार मोठी आहे. त्यांच्या साहित्य-सेवेची एक छोटीशी झलक मात्र देण्याचा प्रयत्न केला आहे.
या अशा महान दार्शनिक, थोर विचारवंत, स्थितप्रज्ञ साधक, प्रतिभावान प्राध्यापक, सत्यान्वेषी द्रष्टा, तंत्रशास्त्र आणि योगशास्त्रातील उच्च कोटीतील मार्गदर्शकाला त्यांच्या आज दि. ०७ सप्टेंबर २०२३ रोजी १३६व्या जयंती दिनानिमित्त शतशः विनम्र वंदन !!
साभार : योगिराजजी साहित्य
लेखमाला समाप्त
सोमनाथशास्त्री विभांडिक, ठाणे
वास्तु-ज्योतिष शास्त्री
संपर्क – ९४२३९ ६४६७३
🚩🙏🏻🚩🙏🏻🚩
भारतीय साधना ही संपूर्ण विश्वातील सर्वात प्राचीन संस्कृती असल्याची कविराजजींची ठाम धारणा होती. कविराजांनी तंत्रशास्त्रातील अत्यंत गुह्य आणि लुप्तप्राय होण्याच्या मार्गावर असलेली अनेक तत्त्वे सहज सोपी करून आपल्याला त्यांचा लाभ मिळवून दिलेला आहे. या विषयांमध्ये त्यांनी त्यांच्या सिद्धहस्त लेखणीने लिहिलेली साहित्यरत्ने अत्यंत विद्वत्तापूर्ण, संशोधनात्मक लेख आणि ग्रंथांच्या रूपाने आज आपल्यासमोर आहेत.
१९२४ साली शासकीय संस्कृत कॉलेज, (संपूर्णानंद संस्कृत विश्र्वविद्यालय) बनारसच्या प्रिन्सिपॉल पदी त्यांची नियुक्ती झाली. या पदासोबतच त्यांनी विश्र्वविद्यालयाचे रजिस्ट्रार आणि परीक्षा-योजक पदांचा कार्यभार सांभाळला. १९३७ पर्यंत हा कामाचा ताण सोसला. त्यातच त्यांना १९३७ मध्ये बेरी-बेरी आजार झाला. मूळच्या त्यांच्या अंतर्मुख वृत्तीला ही व्यावहारिक जीवन पद्धती मानवत नव्हती. मन आध्यात्मिक साधनेकडे ओढ घेत होते. त्यांनी मुदतपूर्व सेवा -निवृत्ती घेऊ नये आणि पूर्णकाळ आपल्या ज्ञानाचा व अनुभवाचा विद्यापीठाला आणि विद्यार्थ्यांना लाभ द्यावा म्हणून सरकारने त्यांची मनधरणी केली. शेवटी या सर्व गोष्टींचा शेवट त्यांच्या १९३७ साली मुदतपूर्व सेवा -निवृत्तीत झाला.
त्यांच्या या कार्याची व्याप्ती आणि सखोलता ही कल्पनेपलीकडे आहे. अनेक नियतकालिके, शोधनिबंध, ग्रंथ यांमध्ये त्यांनी बंगाली, हिंदी, संस्कृत, इंग्रजी भाषेत अक्षरशः शेकडो विषयांवर आपल्या विद्वत्ता व प्रतिभेचा ठसा उमटविला आहे. स्वलिखित साहित्याशिवाय त्यांच्या या विद्वत्तेचा आणि प्रतिभेचा आविष्कार त्यांनी संपादित केलेल्या अनेक साहित्य कृतींमध्ये ठळकपणे दिसून येतो. या त्यांच्या लोकोत्तर प्रतिभेचा, साधना संपन्न पांडित्याचा आणि साहित्यिक सेवेचा यथायोग्य गौरव करण्यासाठी केंद्र सरकारने त्यांना महामहोपाध्याय ही पदवी ४ जून १९३५ मध्ये सन्मानपूर्वक प्रदान केली. पाठोपाठ त्यांना पुढीलप्रमाणे अनेक अत्युच्च सन्मान, पदव्या, फेलोशिप्स, डॉक्टरेट, वगैरे वेगवेगळ्या विद्यापीठे, सरकार, संस्था यांच्याकडून मिळाले.
१) कोरोनेशन मेडल : भारत सरकार, १ सप्टेंबर १९३७
२) डी.लिट. : अलाहाबाद विश्र्वविद्यालय, १९४७
३) डी.लिट. : काशी हिंदू विश्वविद्यालय, २१ डिसेंबर १९५६
४) सर्टिफिकेट ऑफ ऑनर : राष्ट्रपति डॉ. राजेंद्र प्रसाद, १९५९
५) फेलोशिप : रॉयल एशियाटिक सोसायटी, बंगाल, १९६४
६) पद्मविभूषण हा सर्वोच्च नागरी सन्मान : भारत सरकार, २६ जान १९६४
७) फेलोशिप : बर्दवान विश्र्व विद्यालय, १९६४
८) मानद सदस्य : लोणावळा योगमीमांसा पत्रिका
९) तांत्रिक वाङ्मयाचा साहित्य पुरस्कार: साहित्य अकादमी, भारत सरकार, १९६४
१०) डी.लिट. : कलकत्ता विश्र्व विद्यालय, १९ जानेवारी १९६५
११) साहित्य वाचस्पती : यु.पी.सरकारचा हिंदी साहित्य संमेलन पुरस्कार, प्रयाग, १९६५
१२) अध्यक्ष पद : गंगानाथ झा संस्था, प्रयाग, १९६६
१३) सर्वतन्त्र सार्वभौम : गव्हर्नमेन्ट संस्कृत कॉलेज, कलकत्ता, ८ एप्रिल १९६७
१४) साहित्य अकादमी फेलोशिप : भारत सरकारच्या राष्ट्रीय साहित्य अकादमीचा सर्वोच्च साहित्यिक सन्मान १९७१.
१५) टपाल तिकीट : भारत सरकार. १९८८.
उत्तर प्रदेश राज्यपालांच्या व्यक्तीश: विनंती वरून वाराणशी संस्कृत विश्र्वविद्यालयाच्या नव्याने स्थापन झालेल्या तंत्र-योग विभागाच्या तंत्र-योग संशोधन-निदेशक पदाचा सन्मानपूर्वक कार्यभार १९६४ मध्ये स्वीकारला. १९६९ साली प्रकृती अस्वास्थ्यामुळे त्यांना ते पद सोडावे लागले. तेथून पुढे ते त्यांच्या आवडीच्या योग-तंत्र साधनेसाठी भदैनी येथील मॉं आनंदमयी आश्रमात राहायला गेले. मॉं आनंदमयींशी त्यांची प्रथम भेट १९२८ मध्ये झाली होती.
पंडितजींची साहित्य संपदा :
१) भारतीय संस्कृती आणि साधना
२) तांत्रिक वाङ्मयात शाक्त दृष्टी : याच शोध ग्रंथासाठी १९६४ सालचा भारत सरकारच्या राष्ट्रीय साहित्य अकादमीचा साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळाला होता.
३) तांत्रिक साधना आणि सिद्धांत
४) श्रीकृष्ण प्रसंग
५) काशीची सारस्वत साधना
६) पत्रावली
७) स्व-संवेदन
८) अखंड महायोगेर पाथे
९) विशुद्धानंद प्रसंग : आपल्या गुरूंचे यौगिक आणि आध्यात्मिक चरित्र. या ग्रंथात तंत्र आणि योग शास्त्रातील अनेक रहस्ये प्रकट केली आहेत.
१०) तांत्रिक साहित्य : हा पौर्वात्य संस्कृतीमधील मंत्र-तंत्र-योग विषयक साहित्य निर्मितीची ओळख करून देणारा पांच खंडातील ग्रंथराज म्हणावा लागेल.
११) साधुदर्शन आणि सत्प्रसंग : अनेक महान साधकांचा परिचय करून देणारा अप्रतिम ग्रंथ.
१२) त्रिपुरा रहस्यम् : देवी त्रिपुरसुंदरी विषयी माहितीपूर्ण ग्रंथ.
१४) सिद्धभूमि ज्ञानगंज : हिमालयाच्या उत्तरेला व तिबेटच्या दक्षिण भागातील एका अत्यंत गूढ साधना स्थळाचे रहस्य प्रथमच जगासमोर आणणारा ग्रंथ.
१५) गोरक्षसिद्धांत संग्रह
पं. गोपीनाथ कविराज :
महान दार्शनिक, विचारवंत, साधक
गुरु – योगिराज विशुद्धानंद परमहंस
शिष्य – पं. गोपीनाथ कविराज
ता. ७ सप्टेंबर २०२३ रोजी पं. गोपीनाथ कविराज यांची १३६ वी जयंती आहे. त्यानिमित्ताने या अत्यंत महान तपस्वी, साधक वृत्तीच्या, ऋषीतुल्य गुरूंना आजच्या ५ सप्टेंबर २०२३ च्या शिक्षक दिनानिमित्त शतशः विनम्र वंदन करून त्यांची अल्पचरित्र-सेवा सादर करतो.
पंडित गोपीनाथ कविराज हे संपूर्ण विश्वातील या शतकातील उल्लेखनीय युगपुरुष आहेत. पंडितजींच्या अध्यात्मिक साधनेविषयी फारच थोड्या विद्वान व जिज्ञासू लोकांना माहिती आहे. विसाव्या शतकातील विराट व्यक्तिमत्व अशी त्यांची ओळख सांगता येईल. आपल्या स्वतःच्या कर्तृत्वावर भाष्य करण्याचे अनेक महापुरुष टाळतात. पंडितजींचा स्वभावही स्वतःबद्दल न बोलण्याचाच होता.
पूर्व बंगाल (आत्ताचा बांगलादेश ) मधील ढाका जिल्ह्यातील धामराई नावाच्या एका छोट्याशा गावात आपल्या आजोळी ७ सप्टेंबर १८८७ रोजी पंडितजींचा जन्म झाला. मैमनसिंह जिल्ह्यातील दान्या नावाचे गाव हे परंपरेने त्यांचे पैतृक निवासस्थान होते. पंडितजींचे वडील पंडित वैकुंठनाथ कविराज हे स्वतः एक उत्तम दार्शनिक विद्वान होते. स्वामी विवेकानंद, श्री. गजेंद्रनाथ आणि भारताचे प्रथम राष्ट्रपती डॉ. राजेंद्र प्रसाद यांचे गुरु श्री. सतीश चंद्र यांसारख्या थोर व्यक्ती वैकुंठनाथजींचे मित्र आणि सहाध्यायी होते.
पं. वैकुंठनाथ यांचे अल्पशा आजाराने ता.३० एप्रिल १८८७ रोजी कलकत्त्याला निधन झाले. वडील वैकुंठनाथांच्या मृत्यूनंतर पाच महिन्यांनी ता. ७ सप्टेंबर १८८७ रोजी पंडितजींचा जन्म झाला. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण त्यांच्या वडीलांच्या आजोळी कांटालिया गावी झाले. पुढील माध्यमिक शिक्षण स्वतःच्या आजोळी धामराईला झाले. परिस्थिती फारच प्रतिकूल झाल्यानंतर केवळ शिक्षणाच्या ओढीने ते १९०६ मध्ये ढाक्याहून राजस्थानमध्ये जयपूर येथील महाराजा जयपूर कॉलेजमध्ये गेले. तेथे १९०८ मध्ये ते प्रथम श्रेणीत इन्टरमीडिएट परीक्षा पास झाले. राजघराण्यातील नातवंडांच्या शिकवण्या करून १९१० मध्ये बी.ए. झाले. या अध्ययन काळात त्यांनी स्वतःच्या महाविद्यालयीन शिक्षणाव्यतिरिक्त भारतीय दर्शन शास्त्रे, धर्म, प्राचीन व मध्ययुगीन इतिहास, पुरातत्त्व-विज्ञानांचा अभ्यास केला. त्याशिवाय इंग्रजी साहित्यातील एकोणिसाव्या शतकातील अनेक प्रख्यात साहित्यिकांचे साहित्य अभ्यासले. त्यासोबतच फ्रेंच, स्पॅनिश, इटालियन, जर्मन आणि रशियन भाषेतील अनेक उच्च कोटींच्या साहित्यिकांच्या निवडक दर्जेदार साहित्याचा अभ्यास केला. विद्यार्थी दशेत त्यांनी रचलेल्या बंगाली आणि इंग्रजी कविता त्यांच्या भावुक कवी मनाचे दर्शन घडवितात.
१९१० मध्ये वाराणसी च्या क्वीन्स कॉलेज च्या प्रा.डॉ.वेनिस यांच्या मार्गदर्शनाखाली एम.ए. करण्यासाठी प्रवेश घेतला. तेथे त्यांनी इतिहास व संस्कृती, पुरालेख शास्त्र, मुद्रा विज्ञान आणि पुरालिपी या विषयात प्रा.वेनिस यांच्या मार्गदर्शनाखाली अभ्यास केला. त्याचवेळी या सर्व अभ्यासक्रमाला सुसंगत व पोषक अशा संस्कृत भाषेचाही त्यांनी सखोल अभ्यास केला. अगदी पाणिनीच्या व्याकरण शास्त्रात पारंगत झाले. हे सर्व करतानाच एप्रिल १९१३ मध्ये त्यांनी अलाहाबाद विश्र्वविद्यालयाच्या एम.ए. परीक्षेत प्रथम श्रेणीत प्रथम क्रमांक पटकाविला. अलाहाबाद विश्र्व विद्यालयात सर्वोच्च गुणांचा विक्रम स्थापित केला. त्यांच्यापूर्वी या विषयात गुणांचा एवढा विक्रम कोणाचाही नव्ह्ता. त्यांच्या या विषयातील तोंडी परीक्षेसाठी पुण्याहून डॉ. डी.आर.भांडारकर आले होते. जर्मन, फ्रेंच वगैरे भाषांमधील पुरातत्त्व विषयावर प्रकाशित नवनवीन शोधांबद्दलचे पंडीतजींचे ज्ञान पाहून डॉ.भांडारकर भारावून गेले होते. या यशानंतर अनेक ठिकाणी मिळालेल्या नियुक्तीच्या प्रस्तावांना निर्लोभपणे दूर सारून वाराणसीतच आपल्या पुढील शोधकार्यासाठी स्वतःला वाहून घेतले.
डॉ. वेनिस यांच्या प्रेमळ आग्रहाखातर १९१४ साली स्थापन झालेल्या सरस्वती भवन या संस्थेत अधिक्षक पद स्वीकारले. तेथील दुर्मिळ हस्तलिखिते आणि पुरातत्त्व साहित्य प्रकाशित करण्याच्या वेनिस यांच्या योजनेला पंडितजींनी साकार रूप दिले. सरस्वती भवन ग्रंथमाला पंडीतजींनी सुरू केली. त्या ग्रंथमालेत सुरूवातीला त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली १) वैशेषिक दर्शन शास्त्रावरील किरणावलीभास्कर, २) कुसुमाञ्जलिबोधिनी, ३) अद्वैत तत्त्वज्ञानावरील आणि मोक्ष विषयावरचा अप्रतिम ग्रंथ वेदान्तकल्पलतिका आणि ४) चौथा वेदान्त तत्त्वज्ञानाचा सुंदर ग्रंथ अद्वैतचिंतामणी
या चार अत्यंत मौल्यवान ग्रंथांचे संपादन व प्रकाशन करण्यात आले. हे सर्व करताना त्यांच्यातला अभ्यासक आणि संशोधक त्यांना स्वस्थ बसू देईना. या काळात त्यांनी न्यायशास्त्र, वेदांत, धर्मशास्त्र, तंत्रशास्त्र, भौतिकशास्त्र, मीमांसा, पांचरात्र, आगम आणि गणित वगैरे अनेक विषयांवर फार महत्त्वपूर्ण कार्य केले. या सर्व अफाट कर्तृत्त्वाच्या काळात त्यांचे वय फारच कमी होते.
पंडितजींचे हे प्रतिभाशाली विशाल कार्य पाहून कलकत्ता विश्र्वविद्यालयाचे उपकुलपति, पंडितजींनी आपल्या विश्र्वविद्यालयात कार्य करावे म्हणून त्यांना घेऊन जाण्यासाठी काशीला आले. अधिक उच्च वेतन व अधिक सुविधा देऊ केल्या. त्याच सुमारास लखनौ विश्र्वविद्यालयाचे उपकुलपतिसुद्धा असाच प्रस्ताव घेऊन आले. परंतु आपल्या गुरूंच्या सान्निध्यात काशीतच राहून गुरूसेवा करण्याचा त्यांचा विचार पक्का होता. केवढी ही गुरूपरायणता !
अशा या तैलबुद्धी अभ्यासकाची भविष्यात एका महान योग्याच्या रूपात साधनारत होऊन मानव कल्याणासाठी सर्वमुक्तिच्या दिशेने कार्य करण्यासाठी बहुतेक नियतीने निवड केली असावी. ता.२१ जानेवारी १९१८ रोजी योगिराज विशुद्धानंद परमहंस यांनी दीक्षा देऊन त्यांना अनुग्रहित केले. पौर्वात्य मंत्र-यंत्र-तंत्र शास्त्रातील महान पंडीत, महान साधक विशुद्धानंद परमहंस यांचे शिष्यत्व लाभणे ही परमभाग्याची गोष्ट आहे. विद्येच्या क्षेत्रात लिलया वावरणाऱ्या पंडीतजींना या दीक्षेनंतर पुढे भक्ती, दर्शन आणि आगम शास्त्रांमध्ये रस निर्माण झाला. त्यामुळे त्यांनी भारतीय आस्तिकवाद, गोरक्षनाथ पंथ, वीरशैव मत, तांत्रिक दर्शन, मध्ययुगीन भक्ती संप्रदाय, गौडीय वैष्णव धर्म या विषयांवर सखोल अभ्यास-चिंतन केले. हेच पंडितजींच्या जीवन प्रवाहातील एक महत्त्वाचे वळण होते.
पंडीतजींचे जीवन म्हणजे एक अनुभवसंपन्न, समृद्ध ज्ञानाचे अक्षय भांडार होते. सुखकाळात हर्षित आणि दु:खकाळात पीडित असे त्यांचे व्यक्तिमत्व नव्हते. सदैव स्थिर चित्तवृत्ती हे त्यांचे विशेष होते. एकुलत्या एक तरूण मुलाचा निधन प्रसंगही त्यांना विचलित करू शकला नाही. त्यांच्या स्वतःच्या मुत्रकृच्छ आणि कॅन्सरच्या आजारातील जीवघेण्या वेदना आणि कठीण शस्त्रक्रियाही त्यांनी अविचल मनाने सहन केल्या. हे झाले दु:खावेगातील सहनशीलता दाखविणारे प्रसंग. हर्षातिरेकाच्या अत्यंत आनंददायी आणि सुखद प्रसंगीसुद्धा मनाची समतोल अवस्था कधी त्यांनी ढळू दिली नाही. केंद्रीय शासनाने आणि विश्र्वविद्यालयांनी वेळोवेळी त्यांना सन्मानपूर्वक दिलेल्या मानद पदवी आणि पुरस्कारांचा स्विकार करण्यासाठीही ते कधी स्वतः हजर राहिले नाहीत. केवढी मोठी ही प्रसिद्धी पराङ्मुखता आणि केवढा मोठा हा आत्मसंयम ! खरी थोर माणसे सर्वार्थाने थोर असतात, हेच खरे आहे.
यंत्र मंत्र आणि तंत्र यांच्या संयुक्त शास्त्राला तंत्रशास्त्र म्हटले जाते. आज आपण तंत्रशास्त्राच्या या विषयांपैकी यंत्रशास्त्र या शाखेबद्दल थोडीशी चर्चा करू.
यंत्र: मंत्रशास्त्राची प्रतीक रूपामध्ये साधना करण्याचे आद्य स्वरूप म्हणजे यंत्रे असं म्हणता येईल. मंत्रशास्त्रामध्ये मंत्रांच्या बरोबरीने यंत्रांचेही महत्त्व आहे. मंत्रांप्रमाणेच यंत्रे सुद्धा स्वयंसिद्ध आणि अविनाशी असतात याचाच अर्थ यंत्रे ही सूक्ष्म शक्तीतून स्वामीत्व सिद्ध करून दाखवणारी साधने असतात. मंत्रांमध्ये गूढ रूपात असलेल्या चैतन्य शक्तींचे यंत्रांच्या सहाय्याने प्रगटीकरण करता येते. प्रत्येक देवतेच्या मंत्राने त्या देवतेची उपासना करण्यासाठी त्या त्या देवतेचे यंत्र संपादन करून त्या यंत्रामध्ये संबंधित देवतेचे आवाहन करून मंत्र जप केला असता तो मंत्र सिद्ध होतो. मंत्र व यंत्र हे विशेष तंत्रभान ठेवून वापरले तर परस्पर पूरक ठरतात.
यंत्र प्रकार : शास्त्राच्या म्हणण्यांनुसार हे प्रत्येक ग्रहाच्या देवतेचे यंत्र हे वेगवेगळ्या आकारांचे असते. उदाहरणार्थ गायत्रीचे यंत्र हे त्रिकोण व अष्टदलात्मक असते. सूर्यदेवतेचे यंत्र द्वादशकोणात्मक असते चंद्राचे षोडशकोणात्मक आणि मंगळाचे त्रिकोणात्मक असते. तसेच बुधाचे अष्टकोणात्मक व गुरुचे षट्कोणात्मक असते. शुक्र यंत्र पंचकोणात्मक आणि शनी यंत्र षट्कोणात्मक असते.
यंत्र धारण करण्यासाठी प्राणप्रतिष्ठा :
प्राणप्रतिष्ठा पूर्वक यंत्र धारण करण्याच्या वेगवेगळ्या पद्धती आहेत. अचल म्हणजे स्थिर स्वरूपाची प्राणप्रतिष्ठा केली असेल तर ते यंत्र एका ठराविक स्थानावरच ठेवावे लागते. चल स्वरूपाची प्राणप्रतिष्ठा केली असेल तर ते यंत्र आवश्यक अशा व्यवस्थेने पावित्र्यपूर्वक स्थानांतरित करता येते आणि अंगधारणेच्या दृष्टीने प्राणप्रतिष्ठा केलेल्या यंत्राला शरीरावरून योग्य प्रकारे विधीपूर्वक काढून ठेवणे किंवा धारण करणे आवश्यक असते.
रेखात्मक वर्णनात्मक अंकात्मक किंवा समन्वयात्मक पद्धतीने बनवल्या गेलेल्या धातूमय, वर्णमय किंवा लिखित यंत्रांमध्ये त्यांच्या देवतांची स्थापना केली जाते. त्यानंतर यथाविधी त्यांचे पूजन व धारण केले जाते. कोणत्याही यंत्राची प्राण प्रतिष्ठा पूर्वक सर्व समावेशक अशी पूजा करताना प्रत्येक यंत्रासाठी पुढील प्रमाणे अनेक गोष्टींची परिपूर्ण माहिती ठेवावी लागते. त्या यंत्राच्या स्वामी देवतेची दिशा, त्या देवतेचे मंडल, त्या यंत्राचे आकारमान, त्या यंत्रासाठी उपयुक्त भूमी, यंत्र स्वामीचे गोत्र, यंत्र स्वामींची राशी, यंत्र स्वामीचे वाहन, त्याच्या प्रिय समिधा, दान आणि जपसंख्या व त्या यंत्र स्वामीचे प्रभावी रत्न.
मंत्र जप : यंत्र सिद्ध होण्यासाठी संबंधित यंत्रदेवतेच्या मंत्रांचा विशिष्ट संख्येत जप करावा लागतो. या मंत्रांचे ऋषी, त्यांचा छंद, त्यांची देवता, त्यांचे बीज, त्यांची शक्ती आणि ते मंत्र कोणत्या कार्यासाठी उपयोगात आणावयाचे म्हणजेच त्याचा विनियोग हे सर्व माहीत असणे आवश्यक आहे. प्रत्येक मंत्र हा मुळातून निर्दोष असतोच असे नाही. अशा वेळेला त्या मंत्रांचा वापर करण्यापूर्वी मंत्र शोधन करून घ्यावे लागते. मंत्रशोधन करणे याचा अर्थ त्या मंत्रातील दोष काढून टाकण्यासाठी त्यावर दहा प्रकारचे संस्कार करणे. हे सर्व करतांना त्या त्या मंत्रांसाठीची षट्कर्मे, देवता, ऋतू, दिशा, दिवस, आसन, मंडल, मुद्रा, समिधा, जपमाला, लेखणीचे स्वरूप, लेखन स्वरूप वगैरे गोष्टी माहीत असणे आवश्यक आहे. त्या मंत्रांचा विनियोग काम्य कर्मांसाठी असेल तर बाळगावयाची सावधानता माहित हवी. अन्यथा ती कर्मे निष्फळ होतात. योग्य सावधानता नसेल तर विपरीत व त्रासदायकसुद्धा ठरू शकतात. या प्रक्रियेत विविध सात प्रकारचे ऋष्यादि न्यास, सहा प्रकारचे करन्यास, सहा प्रकारचे हृदयादि न्यास माहीत हवेत. तसेच इतरही अनेक प्रकारची माहिती हवी.
मंत्रांचे जसे १) पुराणोक्त २) वैदिक ३) तंत्रोक्त ४) संबंधित देवतांचे गायत्री मंत्र असे प्रकार असतात तसेच यंत्रांचे ही तंत्रोक्त यंत्र, सर्वतोभद्र यंत्र वगैरे प्रकार असतात. रविपासून थेट केतू पर्यंतच्या सर्वतोभद्र यंत्रांच्या रचनेत एक गूढ सूत्र असून त्यांच्या अनाठायी – अवेळी व चुकीच्या वापरामुळे धारणकर्त्याचे नुकसानच होऊ शकते.
वरील सर्व चर्चा यासाठी आहे की, आजकाल मार्केटिंगच्या दृष्टिकोनातून या पवित्र शास्त्राचा उपयोग केला जात आहे. ही गोष्ट समाज हिताच्या दृष्टीने योग्य नाही. अगदी ग्रहांच्या नावाने अगरबत्ती, रंगीबेरंगी कपडे, रंगीबेरंगी लोलक, वगैरे दैनंदिन जीवनातील विविध वस्तू बाजारात उपलब्ध आहेत. आता तर त्यावर कडी म्हणजे रक्षाबंधनासारख्या पवित्र संस्कारयुक्त सणांमध्ये सुद्धा ही बाजारू वृत्ती डोकावत आहे. सर्वतोभद्र यंत्र प्रकारच्या विविध ग्रहांच्या कोरीव ठशांच्या (एन्ग्रेवड्), वाटेल त्या पदार्थ/धातू (बेस मटेरियल) च्या तुकड्यांना मागेपुढे रंगीबेरंगी मण्यांसह धाग्यात गुंफून तयार झालेल्या राख्या विविध चित्ताकर्षक नावांनी विक्रीसाठी बाजारात दाखल होत आहेत. प्रेसमशिनमधून व्यापक प्रमाणात व्यापारी तत्त्वावर तयार केलेल्या या ठोकळेबाज वस्तू त्यांच्या वापरकर्त्यांचे हित साधणे दूरच उलट शास्त्रविहीत गोष्टींची ही अपभ्रंश आवृत्ती धारणकर्त्याचे नुकसानच करतील.
एकेक यंत्र फलदायी होण्यासाठी कराव्या लागणाऱ्या योग्य पूजा आणि सिद्ध विधींची अतीशय सखोल चर्चा अनेक शास्त्रग्रंथांमध्ये त्या क्षेत्रातील दिग्गज शास्त्री – पंडितांनी केली आहे. अनेकानेक विद्वत्तापूर्ण ग्रंथ मानवाच्या कल्याणासाठी हजर आहेत. मात्र,आजच्या घडीला सामान्य माणूस त्याच्या भोवती विणल्या गेलेल्या असंख्य अडचणी व समस्यांच्या जाळ्यात अडकला आहे. कुठूनतरी आपल्या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी तो आशेने शोध घेत असतो आणि नेमका अशा भ्रामक वृत्तींचा शिकार होतो. कारण…
ज्योतिष शास्त्राचे व संबंधित इतर शास्त्रांचे ज्ञान नसतांनाही स्वतःला मोठे अभ्यासक म्हणून समाजात मिरवून घेऊन समाजाचे/सामान्य जीवांचे अहित करणाऱ्या अशा लोकांना नक्षत्रसूचक म्हणावे असे बृहत् संहितेत म्हटलं आहे. तिथींची उत्पत्ती, ग्रहांच्या स्पष्ट साधनांचे ज्ञान नसतांनाही केवळ इतरांच्या भ्रष्ट अनुकरणाने व्यवहार करणाऱ्यास नक्षत्रसूचक म्हणावे असे मुहूर्त चिंतामणी ग्रंथाच्या पीयूषधारा टीका ग्रंथातही म्हटले आहे. पीयूषधारेतील महर्षी वसिष्ठ ऋषींच्या मतानुसार शास्त्रज्ञान नसतांनाही दांभिकपणाने स्वत:ला शास्त्रज्ञानी म्हणून मिरवून घेणारा हा सर्व उत्तम धार्मिक कार्यांमध्ये निंद्य (वर्ज्य) ठरवला आहे.
प्रत्येकाने आपापल्या विवेक बुद्धीला स्मरून आणि नीरक्षीरन्यायाने सार-असार विचार करून स्वतःसह आपल्या कुटुंबियांना या मोहजालापासून सांभाळणे योग्य होईल. वारंवार वेगवेगळ्या सण-व्रतवैकल्ये-धार्मिक पर्वांमध्ये अशा प्रवृत्ती समाजात वावरताना दिसतात. ग्रंथ हेच गुरु असल्याने फसव्या प्रवृत्ती आणि वस्तूंऐवजी ग्रंथशरण जाणे योग्य वाटते.
वारकरी संप्रदायाचे प्रवर्तक अशी मुख्य ओळख असलेले श्री ज्ञानेश्वरीचे संशोधनात्मक संपादन करून सार्थ श्री ज्ञानेश्वरी आपल्या पिढ्यांपर्यंत पोचविणारे आणि संत वाङ्मयाचे गाढे अभ्यासक शंकर वामन उर्फ सोनोपंत उर्फ मामासाहेब दांडेकर यांची आज ५४ वी पुण्यतिथी आहे. मूळचे रत्नागिरी जिल्ह्यातील दांडे-आढुंब गावचे रहिवासी असलेल्या आणि कालांतराने ठाणे जिल्ह्यातील केळवे माहीम येथे स्थलांतरित झालेल्या मूळच्या पोंक्षे घराण्यातील या मंडळींना दांडे गावावरून दांडेकर ही ओळख मिळाली. सुशिक्षित आणि सुसंस्कृत अशा या कुटुंबात २०/४/१८९६ रोजी एका पुण्यात्म्याचा जन्म झाला - तेच मामासाहेब दांडेकर. अवघ्या दीड वर्षांचे असतानाच मातृछत्र हरपलेल्या या बाळाचे संगोपन पुढे त्यांच्या काशीबाई कर्वे उर्फ जिजी या मोठ्या विधवा बहिणीने आणि वडील वामनराव यांनी केले. काशीबाईंची दोन लहान मुले प्रेमाने त्यांना सोनू मामा म्हणत असत. पुढे यावरूनच सोनोपंत व मामासाहेब अशी नामाभिधाने त्यांना मिळालीत आणि मूळचे शंकर वामन नंतर सोनोपंत उर्फ मामासाहेब म्हणून परिचित झाले.
सोनोपंत पुण्यात जिजींकडे असतांनाच वयाच्या अवघ्या १२व्या वर्षीच त्यांना जोग महाराजांचा अनुग्रह मिळाला. १९०८ मध्ये मिळालेल्या या अनुग्रहानंतर मामांची हरिभक्ती - देशभक्ती आणि ज्ञानेश्वरी ची गोडी वाढीस लागली पुढे ते पुण्याच्या स. प. महाविद्यालयात प्राध्यापक असताना गुरुदेव रानडे यांच्या सहवासात त्यांच्यातला तत्त्वज्ञ बहरला. त्यांनी पौर्वात्य आणि पाश्र्चात्य तत्त्वज्ञानाचा प्रगाढ अभ्यास करून " ज्ञानदेव आणि प्लेटो " हा दोन्ही तत्त्वज्ञानांवरील व्यासंग पूर्ण व तुलनात्मक ग्रंथ लिहिला. त्याप्रसंगी डॉक्टर राधाकृष्णन मेनन यांनी ' अ ग्रेट फिलॉसॉफर ऑफ टुडे ' अशा शब्दात त्यांचा गौरव करून त्यांची थोरवी समाजाच्या लक्षात आणून दिली. त्यांनी पुण्याचे स.प. महाविद्यालय मुंबईचे राम नारायण रुईया महाविद्यालय येथे प्राध्यापक आणि प्राचार्य पद भूषवले प्राचार्य पदी असतांनाच त्यांनी प्रसाद मासिकाचे यशस्वी संपादन केले. त्याच सुमारास अखिल भारतीय तत्त्वज्ञान परिषदेच्या अध्यक्ष पदाचा मानही त्यांना मिळाला. त्यांनी ऐच्छिक सेवानिवृत्ती घेतली आणि त्यानंतर १९५३ मध्ये श्रीक्षेत्र नेवासे येथील श्री ज्ञानेश्वर मंदिराचा जीर्णोद्धार केला पाठोपाठ अहमदनगर जिल्ह्यातल्या पारनेर तालुक्यातल्या पिंपळनेर येथील श्रीसंत निळोबाराय मंदिराचा जिर्णोद्धार केला १९५६ साली महाराष्ट्र शासनाने नेमलेल्या सार्थ ज्ञानेश्वरीच्या संशोधन समितीचे ते अध्यक्ष होते त्यांची सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी आणि इतिहासाचार्य राजवाडे संशोधित ज्ञानेश्वरी या दोनही ज्ञानेश्वरींच्या मामांनी लिहिलेल्या प्रस्तावना कमालीच्या व्यासंगपूर्ण असून एखाद्या स्वतंत्र ग्रंथांइतकेच त्यांचे महत्त्व आहे.
ज्ञानेश्वरी, नामदेव गाथा, भावार्थ रामायण हे ग्रंथही त्यांनी संशोधनपूर्वक शुद्ध स्वरूपात आपल्यापुढे ठेवले. त्यांनी ज्ञानदेव आणि प्लेटो, ईश्वरवाद, अध्यात्मवादाची मूलतत्त्वे, अभंग संकीर्तन भाग एक- दोन- तीन, ज्ञानदेव चरित्र, वारकरी पंथाचा इतिहास, गीताश्र्लोकांवरील प्रवचने, जोग महाराजांचे चरित्र इत्यादी २८हून अधिक मौलिक ग्रंथांचे लेखन केले आहे. या व्यतिरिक्त अनेक विख्यात ग्रंथांचे संपादन, प्रस्तावना लेखन आणि प्रसाद मासिकात अनेकानेक लेख लिहिले आहेत.
त्यांची महत्त्वपूर्ण शिकवण अशी -
१) धार्मिक ग्रंथांची पारायणे करण्यापेक्षा त्यातील विचार आचरणात आणावेत.
२) धर्माला अध्यात्माची जोड द्यावी.
३) तत्त्वज्ञान, अध्यात्म हे फक्त ग्रंथ विषय न ठेवता ते जीवनात आचरणात आणावेत.
मामासाहेब दांडेकर
आजच्याच तिथीला आषाढ शुद्ध चतुर्दशीला ता.९/७/१९६८ला संपूर्ण महाराष्ट्र एका महान कर्मयोग्याला, भागवत भक्ताला, तत्त्वचिंतकाला, आदर्श गुरूला मुकला. केवळ प्रकृतीची साथ नसल्याने १९६८ सालची मामांची पंढरपूरची पायी वारी चुकली आणि त्या गोष्टीची खंत या कोमल हृदयात क्षत करून गेली. त्यांच्या अंतीम इच्छेनुसार त्या पवित्र देहाचे विसर्जन श्रीक्षेत्र आळंदी येथे इंद्रायणी काठी करण्यात आले. पुणे ते आळंदी या संपूर्ण मार्गावर पसरलेला तो अथांग शोकाकूल आणि भावव्याकूळ जनसमुदाय पाहाण्याचे भाग्य लाभलेल्यांसाठी ती एक दैवी अनुभूतीच होती.
- लेखन, संकलन, संपादन - सोमनाथशास्त्री विभांडिक, ठाणे.
संपर्क - ९४२३९ ६४६७३
आषाढ शुद्ध चतुर्दशी, ता.१२/७/२०२२.
