नाथपंथीय साधना आणि साधनेची ओळख

(भाग ०१)

नाथपंथातील योग

नाथपंथ हा एक शुध्द साधना मार्ग असून याच जीवनात त्याचा अनुभव येणे हीच त्याची सार्थकता आहे. “परमात्मा कैवल्यस्वरूप आहे” हा नाथपंथाचा तात्विक सिध्दांत आहे. तो भाव आणि अभावाच्या पलिकडे असून त्याला न भाव (वस्ति) म्हणता येईल, न अभाव (शून्य) म्हणता येईल.

बस्ती न शून्यं शून्यं न बस्ती। अगम अगोचर ऐसा ॥
गगन सिखरमहि बालक बोलहि। बाका नाम धरहुगे कैसा ॥

— गोरख सबद

अश्या या कैवल्य स्वरूपाकडे पोहोचणे हाच जीवाचा मोक्ष आहे. सिध्दांतापेक्षा त्या सिध्दांताच्या अनुभूतीपर्यंत पोहोचविणाऱ्या मार्गालाच साधकाच्या दृष्टिने महत्त्व असते. सैध्दांतिक दृष्टीने आत्मा व परमात्म्याचा संबंध काहीही असो, व्यावहारीक दृष्ट्या त्या दोघांचा संयोग म्हणजेच मोक्ष मानला जाईल. म्हणूनच कैवल्य मोक्षालाही योगच म्हणतात. याच कैवल्य अनुभूतीपर्यंत पोहोचविणारा पंथ म्हणून नाथ पंथाकडे पाहिले जाते. योगाची युक्ती सांगतो तो नाथपंथ !

सप्तधातु का काया पिंजरा । तामाहि ‘जुगति ‘ बिना सूवा ॥
सद्रुरू मिले त ऊबरे । नहि तो परले हुवा ॥

— गोरक्षनाथ

जीवाच्या पराधीनतेचे मुख्य कारण असलेल्या शरीराकडे सर्वप्रथम लक्ष जाते. माणसाची परवशता प्रकट करणारी शरीराची नश्वरताच आहे. म्हणून शरीर विचारापासून योगाचा आरंभ होणे स्वाभाविक आहे.

आरम्भ जोगी कथीला एक सार ।
क्षण क्षण जोगी करे शरीर विचार ॥

बर्‍याचश्या अध्यात्म मार्गामध्ये शरीराकडे दुर्लक्ष केले जाते. त्याला शत्रुवत कष्ट दिले जातात. परंतू शरीर हे आमचे शत्रू नसून आत्म्याने आपल्या अभिव्यक्तिसाठी ते धारण केलेले असते. म्हणून आपल्या मूळ उद्देशाला विसरून आपण साधनालाच साध्य समजण्याची चूक करीत असतो. आणि आपला अमूल्य वेळ निद्रालस्यामध्ये घालवित असतो.

यह तन सांच सांच का घरवा ।
रूधिर पलट अमीरस भरवा ॥

— गोरक्षनाथ

म्हणूनच शरीराचा सदूपयोग करायला पाहिजे. जे केवळ त्याचे इंद्रियजन्य लाड पुरवितात ते आणि जे त्याला केवळ ताडनच करतात ते दोघेही शरीरावर अन्यायच करतात. त्याचा यथार्थ उपयोग जाणत व करीत नाहीत.

कंदर्प रूप कायाका मंडन । अविर्था काइ उलींचौ ।
गोरख कहे सुणी रे भोंदू । अरंड अभीतक सींचौ ॥

आत्मारूपी राजाचा हा शरीररूपी गड त्याच्या दुरूपयोगामुळे शत्रूरुपी काळाच्या हाती पडतो. म्हणून शरीररूपी हा गड काळरूप शत्रूच्या हातून सोडवून त्याचा जो स्वामी आत्मा त्याच्या स्वाधीन केल्यास त्याचा सदुपयोग होईल. काळाचा प्रभाव शरीरावर जरा आणि मृत्यूच्या रूपाने होतो. जरा, रोग, मृत्यूरहित होऊन काया सदैव बालस्वरुपच होईल तेव्हा ती काळाच्या जोखडातून मुक्त होईल. नाथपंथी योगी अशाच बालस्वरूप कायेच्या प्राप्तीकरीता सदैव प्रयत्नशील असतात. त्याच दृष्ठिने नाथपंथी साधक रसयोगातल्या रस,पारा इ. गोष्टींचा स्विकार करतात. त्यांना माहित होते की, मानवी शरीरातील ज्या रासायनिक परिवर्तनांमुळे जरा-रोग होतात त्यांचा प्रतिकार व प्रतिबंध रसायनांनी करता येतो. अर्थात हे पूर्ण सत्य नाही. रसायनांचा प्रभाव चिरकाल टिकत नाही. आणि म्हणूनच नाथ योग्यांनी रसायन चिकित्सेला सिध्दिमार्गात अनुपयुक्त आणि असमर्थ म्हटले आहे.

सोनै, रुपै सीझे काज । तो तक राजा छांडे राज ॥
जडीबूटी भूलै मत कोई । पहिली रांड बैद की होई ॥
जडीबूटी अमर जै करैं । तो वेद धनंतर काहे मरैं ॥

— गोरक्षनाथ

सदासर्वकाळ भलेही नसे, परंतू रसायनांनी काही काळाकरीता शरीर रोग व वार्धक्यापासून दूर ठेवता येते हा रसायनांचा गुण नाथपंथीयांनी लक्षात ठेवला होता. म्हणून यम नियमादि प्रारंभिक साधनांसोबतच कायाकल्पासारख्या विधीही योगाभ्यासात सांगितल्या आहेत.

अवधूत आहार तोडौ निद्रा मोडौ। कब हूं न होईबो रोगी ॥
छटे छे मासै काया पलटिवा । नाग पन्नग वनस्पति जोगी ॥

हेच कार्य नेति, धौति, बस्ति, नौलि इ.षट्क्रियांनीसुध्दा होते. कायाशुद्धीचे लक्षण असे सांगितले आहे की,

बडे बडे कुलहे मोटे मोटे पेट । नही रे पूता गुरू से भेट ॥
खड खड काया निरमल नेत। भरे पूता गुरू से भेट ॥

काळावर विजय मिळविण्याच्या इर्षेने फार प्राचीन काळापासून योगाभ्यासी पुरूष मानवी शरीरासंबंधी विचार करीत आहेत. त्यातूनच एका अती सूक्ष्म व विलक्षण अशा शरीर विज्ञानाचा उगम झाला. त्यामुळेच आपल्याला समजले की, मानवी शरीरात नऊ नाड्या, बहात्तर कोष, चौसष्ठ संधी, षटचक्र, षोडशाधार, दशवायू, कुंडलिनी इ. विराजमान आहेत.
सहस्त्रार चक्रातल्या गगन मंडलात एक भरलेला अमृतकुंभ उपडा ठेवलेला असून त्यातून निरंतर अमृत झरत असते. या अमृताचे पान करणारा योगी शरीर आणि निसर्गाच्या अनेक बाह्य तत्त्वांवर विजय मिळवू शकतो. मात्र सामान्य माणसाला याच अमृतपानाची युक्ति माहित नसल्यामुळे त्याचे हे अमृत मूलाधारस्थित सूर्यतत्त्वाकडून शोषून घेतले जाते.

गगनमंडल में औंधा कुंवा। तहाँ अमृत का बासा ॥
सगुरा होई सो भर भर पीया। निगुरा जाय पियासा ॥

— गोरक्षनाथ

या अमृततत्त्वाचा आस्वाद मिळण्यासाटी योग्यांच्या अनेक युक्तिंचा रहस्यभेद येथे केला आहे. पुरूष शरीरस्थित रेतही याच सूक्ष्म तत्त्वाचे व्यक्त रूप आहे. ब्रह्मचर्यावस्थेत बिंदू रक्षणाला इतके महत्त्व आहे की, बिंदूरक्षण म्हणजेच ब्रह्मचर्य अशी व्याख्या झाली. बिंदूनाशामुळे शरीरावर काळाचा प्रभाव लवकर पडतो व जरावस्था येते. म्हणूनच शरीराच्या दृढतेकरता बिंदू रक्षण फार महत्त्वाचे आहे.

बुन्दहि जोग बुन्दहि भोग। बुन्दहि हरे जे चौसटी रोग ॥
या बुन्दका जो जाणे मेव। सो आपै करता आपै देव ॥

स्त्री राज्यात रममाण झालेल्या आपल्या गुरू श्री मच्छिंद्रनाथांना उद्देशून गोरक्षनाथांनी म्हटले की,….

गुरूजी ऐसा कर्मन कि जै । ताथे अमी महारस छीजे ॥
नदी तीरे बिरखा, नारी संगे पुरूखा । अल्प जीवन की आसा ॥
मन थै उपजे काम, ताथै कंद विनासा। अमी महारस वाघिणि सोख्या ॥
आणि म्हणूनच बिंदू पातामुळे योगी अत्यंत दु:खी होतात.
राज गये कु राजा रोवै। वैद गये कु रोगी ॥
गये कंतकु रोवै कामिनी। बुंद गये कु जोगी ॥

ज्या एका बिंदू पातासाठी / पतनासाठी संसारी जगातले नर आणि नारी जीवाला ओढ लावून घेतात, त्याच बिंदूपातावर नियंत्रण ठेवून योगी लोक आपली सिध्दि साधतात.

एक बुंद नरनारी रीधा। ताही में सिध साधिक सीधा ॥

थोडक्यात, ज्याला बिंदू रक्षण करता येत नाही, त्याला आत्मदर्शन करता येत नाही, त्याचे आत्मपतन होते.

ज्ञान का छोटा, काछका लोहडा ।
इंद्रि का लडबडा जिव्हा का फूहडा।
गोरख कहे ते पारतिख चूहडा ॥

म्हणूनच योग्याला शरीर आणि मनाच्या चंचलतेला आवर घालण्यासाठी खाली उतरणाऱ्या (अधोगामी) रेताला निश्वयपूर्वक वर (उर्ध्वगामी) चढविण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. योग्याने उर्ध्वरेता असावे. त्याची परीक्षा फार अवघड असते.

भगि मुखि बिंदू ।
अग्नि मुखि पारा ।
जो राखे सो गुरू हमारा ॥

सहस्त्रारास्थित अमृताचा आस्वाद घेण्याच्या अनेक युक्त्यांचा योग मार्गात उल्लेख आलेला आहे. उदा. विपरीत करणी मुद्रा, जालंदर बंध, टाळु मूळाकडे जीभ उलटी वळविणे, कुंडलिनी जागरण हे सर्व याचसाठी केले जाते. प्राणायाम सुध्दा याचसाठी केला जातो.

वायू बंध्या सकल जग। वायू किनहुँ न बंध।
वायू बिहूणा ढहि पडे। जोरे कोइ न संध ॥

श्वसन क्रियेशिवाय जर आपण जीवित राहू शकलो तरच आपण कालविजयी होऊ शकतो. म्हणूनच प्राण विजयाचं उद्दिष्ट ठेऊनच योगीजन प्राणायाम करत असतात. केवळ कुंभकातच श्वसन क्रिया एकदम थांबवता येते. त्यात पुरक आणि रेचकाची गरज नसते. ह्यामध्ये प्राण सुषुम्नेत सामावला जाऊन सूर्य व चंद्र नाडींचा संयोग होऊ शकतो. प्राणायामामुळे केवळ प्राणवायूच नव्हे तर सर्व दहाही वायु साधकाला वशा होऊ शाकतात. मात्र त्यासाठी शरीरातील सर्व वायुमार्ग बंद केले पाहिजेत. शरीराच्या रोमरोमात शेवट होणाऱ्या सर्व नाडीमुखांद्वारे वायुचे आवागमन चालू असते म्हणून काही योग पंथांमध्ये भस्मधारण आवश्यक असते. मात्र वायुच्या येण्याजाण्याचे नऊ मार्ग शरीरात असतात. या सर्व नऊ मार्गांना बंद केल्यानेच वायुभक्षण होऊ शकते असे नाथपंथी मानतात.

अवधूत नव घाटी रोकिले बाट। वायू वइनजे चौसटि हाट ॥
काया पलटे अविचल विध । छाया विवरजित निपजे सिध ॥
सास उसास वायुको मछिबा । रोकि लेऊ नव द्वार ॥
छटै छमासे काया पलटिया । तब उनमनि जोग अपार ॥

अश्या प्रकारे जेव्हा वायु शरीरात शांत होतो तेव्हा बिंदु स्थिर होऊन अमृतपान सुलभ होते आणि अनाहत नाद ऐकायला येऊ लागतो. पुढे क्रमाक्रमाने स्वयंप्रकाश आणि आत्मज्योतिचे दर्शन होऊ लागते.

अवधूत सहस्त्रनाडी पवन चलेगा । कोटि झमका नाद ॥
बहत्तर चंदा बाई संख्या । किरण प्रगटी जब आद ॥

योगसाधना म्हणजे केवळ शारीरिक साधन नसते.बहिर्मुख राहून योगसिध्दि प्राप्त होत नाही.त्यासाठी अंतर्मुख होणे नितांत गरजेचे आहे.म्हणून मन:शुद्धि आणि मन:समाधिला योगात फार महत्त्व आहे.या शुद्धि आणि समाधि प्राप्तीकरीता ठारीरशोधन आवरयक आहे.केवळ ठारीराला वा करून भागत नाही तर मनाला वश करणे फार महत्त्वाचे आहे.मनाच्या चंचलतेमुळे शरीरही चंचल होते आणि इंद्रियांना विषयांची ओढ लागते.म्हणून इंद्रियांना विषयांपासून दूर ठेवण्यासाटी मनाला बाह्य पसार्‍यापासून आवरून आत्मतत्त्वाकडे वळविणे गरजेचे आहे.

गोरख बोले सुणहुरे अवधु । पंचौं पसर निवारी ॥
अपणी आत्मा आप बिचारो । सोवो पांव पसारी ॥

आत्मचिंतनाला सर्वाधिक सहाय्य करतो “अजपाजप”! श्वासोच्छ्वासाच्या क्रियेवर मन एकाग्र केल्याने फार उत्तम प्रकारे मनाचा निग्रह होतो. नाथयोग्यांची अशी धारणा आहे की, दिवसरात्र मिळून २१६०० श्वास होतात. यातत्या प्रत्येक श्वासावर “सोऽहं, हंसः” ही अद्वैत भावना करणे यालाच “अजपाजप” असे म्हणतात. यामागचा उद्देश असा आहे की – ब्रह्मभावनेशिवाय एकही क्षण वाया जावू नये. यासंबंधात कबीरजी म्हणतात, –

कबिरा माला काट की । बहुत यतन का फेर ॥
माला फेरो स्वांस की । जामे गांटि न मेर ॥
स्वांस सुफल को जानिये । हरि सुमरन मे जाय ॥
और स्वांस योंही गयो । तीन लोक का मोल ॥

योग्य व पुरेश्या अभ्यासानंतर गुप्तपणे व विनासायासच मनोमन अज्ञी भावना व्हायला लागते. इतकी की पुढेपुढे तर ब्रह्मभावनाच त्याची चेतना बनून जाते.

ऐसा जप जपो मन लाई । सोऽहं सोऽहं अजपा गाई ॥
आसन दृढ करि धरो धियान । अहनिसी सिमिरो ब्रह्मगियान ॥
नासा अग्र बीज जो बाई । इडा पिंगला मधि समाई ॥
छे सै संहस इकीसो जाप । अनहद उपजे आपो आप ॥
बंक नालि में ऊगे सूर । रोम रोम धुनि बाजै तूर ॥
उलटे कमल सहसदल वास । भ्रमर गुफा में ज्योति प्रकाश ॥

कबीर साहेब म्हणतात,-

सहजेही धुनि लगि रही । कहे कबीर घट मांहि ॥
हृदये हरि हरि होत है । मुख की हाजत नाहि ॥
रग रग बोले रामजी । रोम रोम रंकार ॥
सहजे ही धुनि होत है । सोही सुमिरन सार ॥
माला जपुं न कर जपु । मुख से कहूं न राम ॥
मन मेरा सुमिरन करे । कर पाया विसराम ॥

आणि असं म्हटलं गेलं आहे की,

घटहि रहिबा मन न जाई दूर । अहनिसी पीवै जोगी वारूणी सूर ॥

अश्या प्रकारे जेव्हा मनाची बहिर्मुख वृत्ती नष्ट होऊन साधक आत्ममग्न होतो तेव्हा तो मनाच्या पातळीहून उंच वर पोचतो. त्याला उन्मनी दशा प्राप्त होते आणि योगसाधनेद्वारा त्याला अनेकानेक सिध्यि प्राप्त होतात. तो इच्छारूप धारण करू शकतो. त्याला आत्मदेवाचे दर्शनही घडते.

काया गढ भीतर देव देहुरा कासी । सहज सुभाइ मिले अविनाशी ॥
परिचय जोगी उन्मन खेला । अहनिसि ईक्षा करे देवतासु मेला ॥

ही असते केवळ आत्म्याची परमात्म्याशी परिचयाची अवस्था. सर्वात शेवटी निष्पत्ति अवस्था असते ज्यात योग्याला समदृष्टी प्राप्त होते. त्याच्याकरता सर्व भेद नाहिसे होतात आणि सर्व तत्त्वे त्याच्या आज्ञेवर चालतात. ही सर्व भेदरहित अवस्था म्हणजेच अद्वैत अवस्था होय.
“गोरख सबद” नामक ग्रंथात निष्पत्ति प्राप्त म्हणजेच अद्वैतावस्था प्राप्त योग्याचं लक्षण असं सांगितलं आहे,

निषपति जोगी जाणिबा कैसा । अग्रि पाणी लोहा जैसा ॥
बजा परजा समकरि देख । थब जानिबा जोगी निसपति का भेख ॥

कालाचे संपूर्ण त्र्यैलोल्याकर अधिशासन असून तो समग्र प्राणीमात्रांना ललकारतांना म्हणतो की,

उभा मारूं बैठा मारूं । मारुं जागत सूता ॥
तीन लोक मग जाल पसार्‍या । कहा जायगो पूता ॥

काळाच्या या प्रश्‍नावर निष्पत्तिप्राप्त योग्याचे निर्भय उत्तर असते की,

ऊभा खंडो बैठा खंडो । खंडो जागत सूता ॥
तिहूं लोक मे रहूं निरंतर । तौ गोरख अवधूता ॥

योगयुक्तिची प्रामुख्याने दोन अंगे आहेत, पहिले “करणी” आणि दुसरे “राहणी”, वर सांगितलेले सर्व काही “करणी” म्हणजे क्रिया असून ती “राहणी”च्या मार्गानेच शक्य होते. नाथपंथाची राहणी ही मध्यममार्गी म्हटली जाते. जसे इंद्रियांचा दास होऊन राहण्याने साधना करणे शक्य नाही तसेच एकदम भौतिक गरजांकडे पाठ फिरवूनही योगसिद्धि होणे शक्यच नाही. म्हणूनच गोरक्षनाथजींनी उपदेश केला की,

देवकला तो संजम रहिबा । भूतकला आहारं ॥
मन पवन ले उन्मन घटिया । ते जोगी ततसारं ॥

भौतिक आणि आध्यात्मिक गरजांचा सम्यक योग साधून राहाणे हेच नाथयोग्यांच्या “राहणी”चं मुख्य सूत्र आहे. त्याशिवाय योगसिद्धि अशक्य आहे. या सम्यक राहणीअभावीच मग साधकाच्या जीवनात वस्ती आणि जंगल दोन्ही ठिकाणी काही तरी समस्या निर्माण होतात.

अबदु वन खंड जाऊं तो श्रुधा व्यापे । नगरी जाऊ त माया ॥
भरि-भरि खाऊं तो बिंद बियापै । क्यू सीझत डाल व्यंककी काया ॥
म्हणूनच या सर्व समस्या सोडविण्यासाटी उपदेश केला गेला आहे की,
खाये भी मरिये अणखाये भी मरिये । गोरख कहे पूता संजमिही तरिये ॥
धाये न खाईबा, पडे भूखे न मरिबा । हटन करिबा,पडे न रहिबा ॥
यूँ बोल्या गोरखदेव

श्री गुरू महाराजांचेही सांगणे असेच होते की,धाप लागेतो खाऊ पिऊ नये आणि गाढ झोपेच्या आधिन होऊ इतके विश्रांतीसुख घेऊ नये. तसेच व्यर्थ बडबड ठरेल इतके बोलू नये.
कबीरजी म्हणतात की,

अति का भला न बोलना, अति की भली न चूप
अति का भला न बरसना, अति की भली न धूप

योगसाधनेत मनाच्या समतोल स्थितीला फार महत्त्व आहे. या योगेच साधक मध्यममार्गी राहून शरीराच्या किमान गरजाच फक्त पूर्ण करतो आणि मनाला वश करू शकतो. त्यामुळे संयम पालन होते आणि मनाच्या वशीकरणानेच योग साध्य होतो, मनाच्या आहारी जाऊन नाही. मनाचे सामर्थ्य अगाध आहे. जे मन माणसाला चौऱ्यांशीच्या फेर्‍यात टाकते तेच मन माणसाला वश झाले तर त्याच फेऱ्यातून कायमचे बाहेरही काढते.

यहू मन सकती यहू मन सीव, यहू मन पंचतत्वका जीव
यहू मन लै जो उन्मन रहे, तो तीन लोक की बाते कहे

॥ आदेश ॥

श्री शीलनाथ महाराजांचे चरित्र आणि त्यांची गुरु-शिष्य परंपरा – येथे पहा.

श्री शीलनाथ महाराजांची आरती – येथे पहा.

— लेखन, संकलन, संपादन – सोमनाथशास्त्री विभांडिक, ठाणे.
                                                      संपर्क – ९४२३९ ६४६७३

॥ योगिराज श्री शीलनाथ महाराज ॥

सूरत तो जाती रही, कीरत कबहुं न जाय ।
कीरत को सुमिरण करे, रखिये हिरदे मांय ॥
नादानुसंधान ! नमोऽस्तु तुभ्यं, त्वां साधनं तत्व पदस्य जाने ।
भवत्प्रसादात् पवनेन साकं, विलीयते विष्णुपदे मनो मे ॥

अर्थ : हे नादानुसंधान ! आपणास नमस्कार असो. आपण परब्रम्ह प्राप्तीचे साधन आहात हे मी जाणतो. आपल्या कृपेने वाऱ्याच्या झुळुकेसरशी माझे मन विष्णुपदी लीन होवो.

अनाहते चेतसि सावधानैरभ्यासशूरैरनुभूयमाना ।
सास्तंभितश्वास मन: प्रचारा सा जृम्भते केवल कुंभक श्री: ॥

अर्थ : हृदयाकाशात निर्माण होणाऱ्या अनाहत नादाकडेच ज्या योग्यांचे लक्ष लागून राहिलेले असते त्या निष्णात योगाभ्यासी पुरुषांच्या असे लक्षात येते की, प्राणांचे श्वासोश्वास व मनाचे व्यापार बंद पडतात आणि केवळ कुंभकाची आत्म समाधीरूप संपत्तीच तेवढी साधकाजवळ शिल्लक राहते.

तत: साधन निर्मुक्त: सिद्धो भवति योगिराट ।
तत्स्वरूपं न चैकस्य विषयो मनसो गिराम अपरोक्षा अनुर्भूति ॥

अर्थ : त्यानंतर मग ते योगिराज सर्व साधनांपासून बंधमुक्त होऊन सिद्धच होऊन जातात. हेच त्यांचे ब्रम्ह स्वरूप आहे. ही स्थिती कोणाच्या मन वा वाणीचा विषय होऊच शकत नाही.

अगदी तंतोतंत याच प्रकारची साधना श्री शीलनाथ महाराजांची होती.

तस्य पुत्रो महायोगी सम दृङ् क निर्विकल्पक: ।
एकांतमतिरुन्निदो गूढो गूढो इवेयते ॥

स्वत: श्री महाराजांचे असे सांगणे होते की साधकाच्या जीवनात त्याची जातपात, लिंग, वय, इ, गोष्टी गौण असतात. ज्या प्रमाणे तलवारीचे मोल तिच्या म्यानावरून नव्हे तर तिच्या धारेवरून ठरते त्याचप्रमाणे साधूची योग्यता त्याच्या ज्ञानावरून ठरत असते, त्याच्या बाह्य रंग रुपावरून नाही. महाराजांना अगदी ८-९ वर्षांच्या बाल्यावस्थेपासूनच अरण्यातील एकांत सेवनाचा ध्यानाचा छंद लागला होता व अनाहत नाद श्रवणासारख्या इतर साधकांना अति परिश्रमाने व कठोर साधनेने सुद्धा क्वचितच प्राप्त होणाऱ्या सिद्धीचा लाभ होऊ लागला होता. त्या नादाच्या अलौकिक व रसमधूर श्रवणानंदात या बालयोग्याला तृषाक्षुधादि देहधर्मांचे देखील भान राहत नसे.
अनाहतनादाची रसमधुरता जसजशी वाढत गेली, तसतशी महाराजांची शरीरकांतीही बदलत गेली. डोळ्यांमध्ये दैवी झाक उमटू लागली आणि सगळे शरीर उत्साहीत होऊ लागले.

तदा तदहमीशस्य भक्तानां शममीप्सित: ।
अनुग्रहं मन्यमान: प्रातिष्ठं दिशमुत्तराम् ॥

ज्याप्रमाणे नारद मुनींनी आपल्या आईच्या स्वर्गवासानंतर स्वत:ची या संसार पाशातून मुक्तता झाल्याचे समजून मोक्षाच्या मार्गाकडे प्रस्थान केले. श्रीमद् आद्य शंकराचार्यांनी मातेच्या अंतिम संस्कारानंतर संसारी जगाकडे पाठ फिरवून मोक्ष साधनेकडे लक्ष केंद्रित केले, त्याचप्रमाणे श्री नाथजींनीसुद्धा मातेच्या कैलासगमनानंतर अवघ्या तिसऱ्याच दिवशी खंडेली गावातून गृहत्याग करून झाशीजवळील सुलतानपूर नामक गावातील “रामके जोगीयोंका आखाडा” या स्थानी येऊन तेथील तत्कालीन महंत श्री इलायचीनाथजींकडून नाथ संप्रदायाची दीक्षा घेतली व कर्णच्छेद करून घेऊन साधू झालेत. म्हणून येथे श्री गुरु घराण्याचा परंपरेसह इतिहास थोडक्यात देत आहे.
उज्जैनच्या माधव कॉलेजमध्ये शिकत असतांना श्री नाथजींच्या दर्शनास अधूनमधून येणाऱ्या गुरुबंधू बाबू रामलाल पंजाबी यांना एकदा ते घरच्यांच्या अपरोक्ष आले असता श्री नाथजींनी सदर हकीकत सांगितली व म्हणाले की अशा प्रकारे साधूसंतांच्या दर्शनाला जाण्याने आपली मुलंसुद्धा साधूच बनून जाण्याची भिती वाटत असते. परंतु त्यांना माहित नसते साधू होणे इतके सोपे नसते. खरी साधूता प्राप्त करणे व ती शेवटपर्यन्त निभावता येणे हे फार क्वचित कोणाला साधते. साधूता म्हणजे श्वासागणिक मनाशी संघर्ष करणे व ही गोष्ट क्षणाक्षणाला मरण्याइतकीच कठीण आहे. संसारात कठीणातील कठीण कामही सुगम होऊ शकते पण मनाचा स्वभाव बदलणे अती अवघड आहे. मनाने सत्संग स्विकारलेल्यास संसार व स्वर्ग दोन्ही तुच्छ असतात. तो पूर्ण निर्भय होतो. तो शरीराबद्दलही निरपेक्ष होतो. संसारी जीवांचे वा घरच्यांचे ऐकून चालणारास साधूत्वात प्रवेश करणेच शक्य नसते.

श्री गुरु घराण्याचा इतिहास

श्री गुरु घराण्याचा इतिहास सतराव्या शतकापासून सुरू होतो. या गुरु घराण्यात मोठे मोठे त्यागी, तपस्वी आणि परम निस्पृह असे सिद्ध पुरुष, त्यांचे शिष्य – प्रशिष्य व त्यांच्या शाखा – प्रशाखा काश्मीर, पंजाब, सिंध, राजपुताना व संयुक्त प्रांत आणि इतकेच नव्हे तर सीमा प्रांत, अफगाणिस्तान, क्वेटा येथपर्यंत फैलावल्या होत्या. जेथे जेथे गुरु घराण्याचे सिद्ध पुरुष होऊन गेले तेथे तेथे त्यांनी सनातन धर्माचा झेंडा सन्मानपूर्वक फडकावला. केवळ सामान्य जनच नाही तर स्थानिक राजे महाराजे सुद्धा त्यांच्या त्याग, तपस्या, आणि निस्पृहतेने प्रभावित होऊन त्यांच्याकडे आकर्षित झाले व त्यांचे भक्त म्हणवून घेण्यात स्वत:ला धन्य मानू लागले.

श्री अक्षरनाथजी महाराज

सुलतानपूर आखाड्याचे मूळ गुरुस्थान बिकानेर राज्यांतर्गत नोहर तालुक्यात नोहर येथे आहे. येथे नाथ संप्रदायाचा योगाश्रम राजा अनुपसिंगजी यांच्या काळापासून इ. स. १६८४ पासून आहे.
इ. स. १७४६ ते १७८६ असा जीवनकाळ असलेल्या राजा गजसिंगजी या बिकानेर नरेशाच्या काळात श्री अक्षरनाथजी महाराज हे नोहर योगाश्रमाचे अधिपती होते. हे महासिद्ध पुरुष संवत १८४४ म्हणजे इ. स. १७८७ मध्ये समाधिस्थ झाले. त्यांचे दोन शिष्य श्री देवीनाथजी महाराज आणि श्री धुनीनाथजी महाराज हे होते.

श्री देवीनाथजी महाराज

१७८६ साली राजा गजसिंगाच्या मृत्यूनंतर झालेल्या राज्यक्रांतीनंतर श्री देवीनाथजी महाराज नोहर योगाश्रमाचा त्याग करून पचोपा येथे जाऊन राहिले. नोहर योगाश्रमाच्या लाखो रुपयांच्या संपत्तीकडे देवीनाथजींनी पाठ न फिरवण्याबद्दल पचोपा येथे त्यांच्या सेवेत असणार्‍या १८ शिष्यांकडून विनंती करण्यात आली तेव्हा निस्पृह वृत्तीच्या महाराजांनी शिष्यांना उपदेश केला की –

गुरु के दरबार मे। कमी काहु की नाहि॥
बंदा मौज न पावहि। चूक चाकरी नाहि॥

जेव्हा तुम्ही परमात्मारूपी सूर्याकडे पाहून चालाल (परमात्म्याला सन्मुख जाल) तेव्हा लक्ष्मी तुमच्या मागे मागे येईल (लक्ष्मी सदैव तुमच्या पाठीशी राहील) आणि तुम्ही आत्मसूर्याकडे पाठ फिरवाल तेव्हा लक्ष्मीने तुमच्याकडे पाठ फिरवलेली असेल. म्हणून एका परमात्म्याशिवाय कोणालाही शरण जाऊ नका. एका झाडाखाली दुसरे झाड कधीच वाढू शकत नाही म्हणून तुम्ही सर्व आता माझ्यापासून दूर जा. गुरूंच्या या उपदेशाने पश्चातापदग्ध झालेले ते सर्व शिष्य देवीनाथजींचा आशीर्वाद घेऊन तीव्र तपस्येला निघून गेले. पुढे या सर्व सिद्ध साधकांच्या शिष्य शाखा-प्रशाखा काश्मिर, पंजाब, सिंध, राजपूताना, सीमा प्रांत, अफगाणिस्तान, क्वेटा, चमन इ. पर्यन्त फैलावल्या. गुरुबंधू लेहेरनाथजी महाराज या शाखांपैकी दिल्ली, आग्रा, लाहोर, हनुमानगढ, शिरसा, सिसा, मायापूर, शहापूर, वमेठा, आदि स्थानांना जाऊन आलेत. श्री देवीनाथजी महाराज संवत १८६६ (इ. स. १८०९) मध्ये आषाढ (गुरु) पौर्णिमेला समाधिस्थ झाले.

श्री अमृतनाथजी महाराज

श्री गुरू देवीनाथजींच्या १८ शिष्यांपैकी श्री अमृतनाथजी हे गुरूंच्या आज्ञेनुसारइ.स. १८०३ मध्ये जोधपूर येथे राजा भीमसिंह याच्या राज्यात गेले. सन १८०४ मध्ये राजा भीमसिंहाच्या मृत्यूनंतर राजा मानसिंहने सन १८०७ मध्ये पाच गावांची सनद ‘महा-मंदिर’ आखाड्याला दिली. तेथील एका निपुत्रिक जाठ भक्ताला महाराजांच्या कृपेने ७ पुत्र झालेत म्हणून त्याने श्री देवीनाथजी महाराजांना विनंती केली की अमृतनाथजी महाराज त्याच्या कुवांरी गावाजवळ राहावे. त्यानुसार श्री देवीनाथजींच्या आदेशाप्रमाणे श्री अमृतनाथजी महाराज कुवांरी गावासमीप त्यावेळच्या निबीड जंगलात व आताच्या सुलतानपूर गावात धुनी रमवित राहिले. जाटाच्या ७ पुत्रांपैकी थोरल्या पराक्रमी ‘सुलतान’ नामक पुत्राच्या नावावरून सुलतानपूर नाव पडलेले हे गाव दिल्लीपासून सुमारे २० मैल लांब आहे. राजा मानसिंह सन १८०४ ते १८४३ पर्यंत राज्यावर होता. आपल्या अंतिम दिवसात या गुरूसेवानुरागी राजाने राज्यत्याग करून मडोर येथे योगसाधनेत काळ घालविला,त्या काळात ‘नाथ चरित्र’ आणि ‘विद्वज्जन मनोरंजिनी’ हे संस्कृत ग्रंथ प्रसिध्द केले. श्री अमृतनाथजी महाराज संवत १८७७ (सन १८२०) मध्ये महाशिवरात्रीच्या दिवशी सायंकाळी समाधिस्थ झाले.

श्री चतरनाथजी महाराज

श्री अमृतनाथजींच्या श्री चेतनाथजी नामक संवत १८८० मध्ये समाधिस्थ झालेल्या शिष्यांचे २ शिष्य होते. यापैकी एक श्री चतरनाथजी आणि दुसरे श्री ग्याननाथजी. या २ शिष्यांपैकी श्री ग्याननाथजी सुलतानपूर योगाश्रमाची व्यवस्था पाहात असत. श्री चतरनाथजी हे अत्यंत सरल स्वभावी, एकांर्ताप्रेय व योगाभ्यासी होते. सं. १८८५ मध्ये बनारसहून संस्कृतविद्या प्राप्त केलेला एक युवक जोधपूरला आपल्या घरी परत जातांना वाटेत श्री चतरनाथजींच्या तपोबल व योगबलाने प्रभावित होऊन नाथ संप्रदायाची दीक्षा त्याला देण्याविषयी विनंती करू लागला. संपूर्ण १ वर्षभर त्याच्या वैराग्यभावनेची कसोटी पाहिल्यानंतर सं. १८८६ मध्ये महाराजांनी त्याला नाथ संप्रदायाची दीक्षा देऊन त्याचे नांव ठेवले इलायचीनाथ. श्री इलायचीनाथजींची गुरूसेवेसह योगसाधना सुरू असतांना सं. १८९१ मध्ये श्री ग्याननाथजी महाराज समाधिस्थ झाले. त्यानंतर अवघ्या दोनच वर्षात सं. १८९३ मध्ये श्री चतरनाथजी महाराजांनीही देहत्याग केला. जेव्हा श्री शीलनाथ महाराज खंडेली गावाहून सुलतानपूरला आले त्यावेळी श्री इलायचीनाथजी सुलतानपूर योगाश्रमाचे महंत होते.
श्री चतरनाथजींचे दोन शिष्य होते- श्री इलायचीनाथजी आणि श्री मौजनाथजी. श्री मौजनाथजींच्या शिष्योपशिष्यांचा अनुकम असा :- १. श्री हरनाथजी, २. श्री गिरधारीनाथजी, ३. श्री द्वारकानाथजी, ४. श्री शांतीनाथजी, ५. श्री योगी शंकरनाथजी.
श्री इलायचीनाथजींचे शिष्य श्री योगेंद्र शीलनाथ महाराज, तपोनिधी, श्री मल्हार धूनी, देवास हे असून त्यांचे शिष्य – १. श्री बालकनाथजी, २. श्री अमरनाथजी, ३. श्री अडबंगनाथजी, ४. श्री ज्ञाननाथजी. पुढे श्री बालकनाथजींचे
आकाशनाथजी, सुरजनाथजी आणि अमरनाथजींचे शिष्य लेहरनाथजी हे झालेत.

योगेंद्र श्री शीलनाथजी महाराज

दीक्षा ग्रहण

गुरू को कीजे दंडवत। कोटि कोटि परनाम।
कीट नजाने भृंग को। यों गुरू करि आप समान ॥ १॥
गर्भयोश्वर गुरू बिना। लागे हरि की सेव।
कहे कबीर वैकुंटते। फेर दिया शुक देव ॥ २॥

— कबीर साहेब

जीवनात सामान्य कामे करतांनादेखील अनुभवी व जाणकार मार्गदर्शकाची गरज भासते. कार्य कठीण असेल तर त्यातील जाणकाराजवळ राहून, त्यांची विनयपूर्वक सेवा करून व प्रसन्नता संपादन करून ईप्सित साध्य करून घ्यावे लागते. अध्यात्मात तर पावलोपावली जिथे पथभ्रष्ट होण्याचा धोका आहे तिथे गुरुची आवश्यकता अनिवार्य आहे. म्हणूनच प्रत्येक साधकाला अनुभवी गुरूला शरण जाऊन त्यांच्या संप्रदायाची दिक्षा घेणे नितांत गरजेचे असते. बाल शीलनाथजी खंडेली गावाहून सुलतानपूरच्या ‘रामाच्या जोगीयांच्या” आखाड्यात येण्याचे कारणही हेच होते की तेथे त्यांना अनुभवी गुरूंकडून नाथ संप्रदायाची दीक्षा प्राप्त व्हावी.
संवत १८९३ (इ.स. १८६३) मध्ये श्री इलायचीनाथ महाराज सुलतानपूर योगाश्रमाच्या गुरूणादीवर विराजमान होते. बनारसच्या विद्यापीटांमधून त्यांनी अनेक दर्शन शास्त्रांचा अभ्यास करून ते पंडीत झालेले होतेच. शिवाय प्रापंचिक व्यवहारांपासून अलिप्त राहाण्याच्या हेतूने त्यानी तारूण्यावस्थेतच योगदीक्षा घेतलेली होती. स्वभावाने कांत, वृत्तीने उदार व निरभिमानी असे हे महाराज दिसायला गोरेपान होते. सातत्याने चालत असलेल्या त्यांच्या विद्याध्ययन आणि लेखन कार्यामुळे लोक त्यांना पंडीत योगी असेही म्हणत. त्या योगाश्रमात आजसुद्धा महाराजांचा फार मोठा संस्कृत व भाषा ग्रंथ संग्रह सुरक्षित आहे. साधु संत व महात्मे जसे महाराजांशी सत्संग करण्यासाटी सदैव येत असत त्याचप्रमाणे जयपूर, जोधपूर, उदयपूर, बिकानेर, नाभा, अलवर इ. ठिकाणांहून महाराजांशी शास्त्रचर्चा करण्यासाटी गाढे शास्त्री पंडीतही येत असत. अगदी अहंकार भावनेने प्रेरीत होऊन महाराजांशी वादविवाद करण्यासाठी आलेले लोकदेखील महाराजांच प्रेमपूर्ण आदरसत्कार व मधूर विनयशील व्यवहार अनुभवून निरभिमान होऊन महाराजांच्या चरणांशी श्रध्देने नतमस्तक होत असत. राजा आणि रंक दोघे महाराजांना सारखेच होते. वृध्दावस्था व इतर कठिण परिस्थितीतही महाराज नियमपालनात अती तत्पर व सावध असत.
श्री इलायचीनाथजी महाराजांच्या वेळी सुलतानपूर योगाश्रम संपन्न अवस्थेत होता. आश्रमाची व्यवस्था व देखभाल करण्यात विद्यार्थीवर्ग तत्पर होता.
संवत १८५९६ (इ.स. १८३६) मध्ये एके दिवशी एक शामवर्ण व अजानुबाहू क्षत्रिय बालक आश्रमात महाराजांसमोर येऊन दीक्षा देण्याविषयी त्यांना विनंती करू लागला. “बाळा, तू कोठून आलास?” या महाराजांनी विचारलेल्या प्रश्‍नावर त्या बालकाने दिलेले उत्तर मोठे मार्मिक होते. “या प्रश्‍नाच्या उत्तरासाठीच तर मी सारखा भटकत आहे. या जगात आम्ही कोठून आलोत आणि पुढे कोठे जावयाचे आहे हेच तर मला कळत नाही. त्यासाठीच तर मी जेथे होतो, तेथून तुमच्याजवळ आलो आहे. आपण मला दीक्षा देऊन उपकृत करा.” यावर श्री इलायचीनाथजींनी त्यांना समजाविले की – “दीक्षा देण्यायोग्य वयातच दीक्षा देता येईल. त्याकरता १-२ वर्षे येथे राहून साधुसेवा करा. त्यात तुमचे आचरण योग्य सिध्द झाले तर दीक्षा देण्याचा विचार करू.” परंतू चित्तात एकीकडे वैराग्याचा बहर आणि दुसरीकडे मनात घरच्यांकहून परत घरी बोलावले जाण्याची भिती यामुळे बाल शीलनाथांना दीक्षा घेण्याचे तीव्र वेध लागले होते. केवळ त्यांना यापासून परावृत्त करण्यासाठी म्हणून महाराज म्हणाले की – “सध्या आमच्या आश्रमात कोणी कान फाडून देणारे नाही. येथून जवळच एका गावात एक कान फाडून देणारे आहेत, त्यांच्याकडे जा आणि आमच्या नावाने कान फाडून घ्या.”
असीम त्याग आणि वैराग्य भावनेने प्रेरीत झालेल्या बाल शीलनाथांनी तत्काळ त्या गावाकडे कूच केली आणि अखेर शेवटी कान फाडून देणार्‍या त्या नाथांना भेटून सगळा वृत्तांत सांगितला. त्या नाथांनाही अशी काही प्रेरणा झाले की, त्यांनी तत्क्षणी महाराजांच्या कानांना चिरा लावून दिल्यात. रक्तबंबाळ कानांनी महाराज उलट्यापावली त्याच सायंकाळी सुलतानपूरला श्री इलायचीनाथजींसमोर येऊन हजर झाले. त्यांना अश्या अवस्थेत पाहून महाराज स्तिमितच झाले. ते म्हणाले – “बाळा, मी केवळ तुला निरुत्साहीत करून या गोष्टीपासून दूर करण्याच्या हेतूने तसे म्हणालो. कान फाडून घेण्याच्या कल्पनेने तू घाबरून मागे हटावास आणि दीक्षा ग्रहणाचा विचार सोडून द्यावास याकरता तसे म्हणालो होतो. परंतू आता तुला कान फाडून घेतलेल्या अवस्थेत समोर पाहून माझी खात्रीच झाली आहे की, एक दिवस तूसुध्दा प्रात:स्मरणीय गोरक्षनाथजींसारखाच महान योगी होशील!”, त्यानंतर श्री इलायचीनाथजींनी त्यांना यथाविधी दीक्षा देऊन कर्णकुंडलं दिलीत आणि त्यांचे नामकरणही केले – श्री शीलनाथ !
नाथ संप्रदायात कान फाडून घेण्याला गूढ महत्त्व आहे. सुश्रुत संहितेच्या चिकित्सास्थानातील अध्याय १९ मधील श्लोक क्र २१ नुसार कर्णछेदनाने अंत्रवृध्दि व अंडवृध्दिचे विकार होत नाहीत. शिवाय यामुळे योगसाधनेतही सहाय्य होते असा काही साधकांचा विश्वास आहे. या फाडलेल्या कानात शिंगांची मोठमोठी कुंडले असतात आणि ती नाथ संप्रदायाची एक खूण आहे. त्याचप्रमाणे नाथसंप्रदायात गळ्यात एक लोकरीचा वळलेला दोरा घालतात, त्याला सैली असे म्हणतात. या सैलीत शिंगापासून तयार केलेली एक छोटीशी शिट्टी असते, तिला “नाद” किंवा “शृंगीनाद” असे म्हणतात. नादानुसंधान किंवा प्रणवाभ्यासाचे ते प्रतीक असते.
नव्याने कान फाडून घेतलेल्या योग्याला “नवनाथ” असे म्हणतात आणि त्यांची सेवा करणे अतिशय पवित्र कार्य मानतात. नवनाथाच्या शरीरात रक्ताची पूर्तता व वाढ व्हावी म्हणून त्याला शिरा, जिलेबी इ. पौष्टिक आहार देतात. रक्ताने माखलेल्या कानांसह आलेल्या बाल शिलनाथांना पाहून आश्रमातल्या एका वृध्द योग्याला त्यांची करूणा आली. त्यांनी स्वतः त्या बालयोग्याला आपल्या जागेवर नेऊन त्यांना स्नान घातले, मीठाच्या गरम पाण्याने त्यांचे अंग शेकले. त्यांच्याकरता हलवा करण्याची तयारी केली. मात्र बालयोग्यांनी कोणत्याही परिस्थितीत हलवा खाणार नाही, सुकी भाकरीच खाईन असा आपला निग्रह सांगितला व तसेच केलेसुध्दा. कोरड्या शुष्क आहाराने कानांना इजा होऊन ते खराब होण्याची भिती ही त्यांच्या निग्रहापुढे टिकू शकली नाही. केवळ सात-आठ दिवसातच त्यांचे कान सुकून स्वच्छ व निर्मळ झालेले पाहून आश्रमातील सर्वच साधूंना फार विस्मय वाटले व त्या वृध्द योग्याने म्हटले की, या बालयोग्याची गोष्टच काही वेगळी आहे.

देशोदेशी भ्रमण

इथे आश्रमाच्या नियमानुसार दुसर्‍या एका शिष्याने महाराजांना गोसेवेचे आणि गोठा सफाईचे काम करण्यास सांगितले. पण महाराजांनी त्या गोष्टीला ठाम नकार दिला. ते म्हणाले की, आत्तापर्यंत संसारशेणाचे टोपले डोक्यावर होते ते भिरकाऊन सत्याच्या शोधासाठी इथे आलो. इथेही शेणपाट्या उचलणे मला मंजूर नाही. शिष्याने सांगितले की, इथे राहावयाचे तर ही कामे करावीच लागतील. त्यावर श्री शीलनाथजी आपल्या गुरू श्री इलायचीनाथजींकडे गेले व त्यांना प्रार्थनापूर्वक म्हणाले की, मी देश-विदेश भ्रमंती करू इच्छितो. कृपया मला परवानगी व आपले आशीर्वाद द्यावे. आणि संवत १८९६ (इ.स. १८३६) मध्ये आपल्या गुरू महाराजांची अनुमती घेऊन महाराज सुलतानपूर सोडून देशपर्यटनाला बाहेर पडले.

महापुरूष प्राप्ती

कबिरा वन वन मे फिरा। कारण अपने राम।
राम सरीखा जिन मिले। तिन सारे सब काम॥ १॥
शूरा सोई सराहिये। अंग न पहिरे लोह।
जूँझै सब बंद खोलिके। छांडे तन का मोह ॥ २॥
चित चोखा मन निर्मला। बुध्दि उत्तम मतिधीर।
सो धोखा नहि विरहि ही। सदुरू मिले कबीर ॥ ३॥

— कबीर साहेब

केवळ एक लंगोटी लेवून महाराज गुरुगृहातून निघाले मात्र अजूनही कच्चेच असलेले त्यांचे कान त्यांच्या मनात अनेक शंकांचे काहूर उठवित होते. क्षत्रिय असल्यामुळे भूक लागल्यास कोणाकडे भिक्षा मागण्याचा संकोच. शिवाय ऊन-वारा-पाऊस- थंडी या सर्वांना कसे तोंड देणार ही चिंता. घनदाट अरण्यात विहार करतांना कोणा हिंस्त्र श्वापदाचे आपण भक्ष तर होणार नाही ना ही काळजी मन पोखरते असे. गुरूकडून आपण पूर्ण योगसिध्दी प्राप्त न करताच योगमार्गावर वाटचाल सुरू केली ही गोष्ट महाराजांच्या मनाला टोचत असे. गोरक्षनाथादि महात्मे जे काही करून गेले ते केवळ प्रत्यक्ष शंकराचे अवतार असल्यानेच. आजच्या सामान्य माणसाचे हे काम नाही व योगमार्ग वाटतो तितका सोपा नाही ही गोष्ट महाराजांच्या मनाला खिन्न व निरुत्साही करीत असे. एकिकडे हा मनोव्यापार चालू असतांना दुसरीकडे पूर्वजन्म संस्कारांचे बळ त्यांच्या मनाला प्रकाश दाखवून धैर्य देत असे की,अश्या प्रकारे उद्विग्नमनस्क होण्याचे कारण नाही…..

हंसा सोता क्या करे । क्यों नहीं देखे जाग ॥
जाके संगती बीछुडा । ताहि के संग लाग ॥

या वचनानुसार स्वयंप्राप्त साधनावर दृढ निष्टापूर्वक चालत राहिल्यास उत्तरोत्तर ज्ञानवृध्दि होईलच असा विश्वास त्यांच्या मनात जागृत होत असे.

लेना हो सो लेय ले । कही सुनी मत मान ॥
कही सुनी जुग जुग चली । आवागमन बंधान ॥

या पवित्र वचनानुसार लोकोक्तिवर विचार करता कामा नये. पुरूषार्थ केल्यास एक सामान्य मनुष्यसुध्दा तपस्या व परिश्रमाने आपल्या स्वरूपात लीन होऊ शकतो. परमेश्वर प्राप्तीच्या मार्गात शरीराचा मोह न ठेवता फक्त एका परमात्म्याचेच चिंतन करीत राहीले पाहिजे. श्री गुरू गोरक्षनाथ अजर-अमर असूनही शरीराची नश्वरता टाळू शकले नाहीत मग मी तरी या देहाची चिंता का वहावी? अवतारी पुरूषांनादेखील शरीर सोडावे लागले. म्हणून चुकूनही या शरीराची चिंता न करता शांतिपूर्वक मन:संयम राखावा, हेच उत्तम! मनःसंयमानेच सर्व मार्ग सुलभ होतील अशा मानसिक दंद्वावस्थेत फिरत असतांनासुध्दा महाराजांनी स्वतःशी निश्चय केला की, कधीच कोणाजवळ भिक्षा मागायची नाही. कोणत्याही संसारी वस्तूचा मोह धरायचा नाही. याकरताच महाराज सदैव मनुष्य वस्तीपासून दूर जंगलात निवास करीत असत. दैववशात एकदा त्याच जंगलात दुसरे एक नाथसंप्रदायी साधु आले. ते वस्त्रधारी होते. दोघात परस्परांना पाहाता येईल इतके अंतर होते. थंडीचा कडाका तीव्र होता. रात्री त्या साधुंनी आपल्या सेवकामार्फत पूर्णपणे उघड्याने झोपलेल्या महाराजांच्या अंगावर हलकेच एक कांबळे पांघरून दिले, मात्र झोप मोडताच महाराजांच्या लक्षात आले की आपल्या अंगावर कोणी पांघरूण घातले आहे. तत्काळ महाराजांनी ते अंगावरून दूर केले आणि प्रातःकाळ होताच ते कांबळ दुसऱ्या कोणाला देऊन टाकले.
सकाळी ही गोष्ट त्या साधुपुरूषास कळली तेव्हा महाराजांच्या या निस्पृहता व दृढनिश्वयावर ते अत्यंत प्रसन्न झाले व म्हणाले की, “साधुने कधीच कोणाकडून कसली अपेक्षा करू नये व आपल्या स्वतःला असे घडवले पाहिजे की जगाने त्याच्याकडे याचना करावी. तुमच्यासारखी वैराग्यवृत्ती, त्याग व तितिक्षा मी क्वचितच कोणामध्ये पाहिली. रात्री सर्वत्र निर्मनुष्य झाल्यावर तुम्ही माझ्याकडे येत जा. मी तुम्हाला योगशिक्षेच्या सर्वथा पात्र समजतो. मी तुम्हाला योगसाधनेत मार्गदर्शन करेन.”
योगसाधनेच्या मार्गदर्शनासाटी शिष्याची पात्रता पुढील वचनानुसार पाहिली जाते.

हलके पतले को नहि दीजे । कहे शकदेव गुसाई ॥
चरणदास, रागी, बैरागी । ताही देहुँ गहि बाई ॥

त्या दिवसापासून महाराज रोज मध्यरात्री त्या साधुपुरूषाजवळ जाऊ लागले, ते आपल्याला सदाचार, सद्वचन, आणि योगसाधनेत मार्गदर्शन करू लागले. जेव्हा त्यांच्याकडून महाराजांना सर्व काही सांगून झाले तेव्हा ते म्हणाले की, “मी केलेल्या मार्गदर्शनावर सतत दृढतापूर्वक स्थिर राहिल्यास तुम्हाला सर्व प्रकारच्या योग सिद्धी प्राप्त होतील. पण, कधीही त्यात गुरफटून घेऊ नका. आपल्या मनालाच आपला शत्रू व मित्र समजून क्षणोक्षणी त्यावर लक्ष ठेवा. मन क्षीण झाल्यावरच योगसिद्धीचा खरा आनंद मिळेल. योगानंदासारखा आनंद त्रैलोक्यात दुसरा कोणताही नाही. साधनामार्गात नाना प्रकारची विघ्नेही येतील. पण माझ्या वचनांवर दृढ राहिलात तर तीही दूर होतील. माणसाला सुधारणारे वा बिघडविणारे या जगात केवळ एक त्याचे मनच आहे. तुम्ही स्वतः चतुर आहात. ही अमुल्य योगसिध्दी उत्तम प्रकारे प्राप्त करा. या गुह्य विद्येला कधीही कलंकित होऊ देऊ नका. महापुरूषांच्या वचनांपासून कधीही दूर जाऊ नका. भलेही शरीर त्याग करा पण कधीही संसारी जीवनाची आसक्ती ठेवू नका.”
असे अनेक दिवस महाराज त्या साधुपुरूषांच्या सहवासात राहिल्यानंतर त्यांच्यापासून अलग होण्याचा प्रसंग आला. त्यावेळी त्या महात्म्याने महाराजांना धुनी तपविण्याचे रहस्य व महात्म्य विधीपूर्वक समजाविले. धुनीमध्ये अखंड अग्री ठेवण्याची पध्दत आणि अंतिम सिध्दीसुध्दा त्यांनी महाराजांना दाखविली आणि सांगितले की, “तपोबलच सर्व सृष्टिचा आधार आहे.”

तपबल रचहि प्रपंच विधाता । तपबल विष्णू सकल जग त्राता ॥
तपबल शंभु करहिं संहारा। तपबल शेष धरहिं महिभारा ॥

नाथ संप्रदायात धुनी रमविण्याला फार महत्त्व आहे. तुम्ही धुनीला जगत्पूज्य बनवा. व्यसनपूर्तीचे ठिकाण तिला होऊ देऊ नका. सतत धूनीचे रक्षण करा. धुनीमुळे होणारे लाभ संत लोक असे सांगतात.

अकेला आप रहे धूनी पर। दूजा और न कोई ॥
कहे कबीर अलमस्त फकीरी। आप निरंजन होई ॥

या संवादानंतर ते साधुमहाराज मौन झाले आणि महाराज त्यांच्या चरणी आदेश म्हणून तेथून मार्गस्थ झाले.

श्री शीलनाथ महाराज यांची गुरु – शिष्य परंपरा

श्री शीलनाथ महाराजांची आरती – येथे पहा.

॥ आदेश ॥

— लेखन, संकलन, संपादन – सोमनाथशास्त्री विभांडिक, ठाणे.
                                               संपर्क – ९४२३९ ६४६७३